Degişli hökümet edaralary gijikdirmäni ýokardan alnan nyrhlary we görkezmeleri gaýtadan hasaplamagyň zerurlygy bilen düşündirdi. Şeýle-de bolsa, garrylaryň haçan we nädip pul aljakdygyny düşündirýän resmi resminamalar köpçülige aýan edilmedi. Üç hepde geçdi - dürli jemgyýetçilik guramalary, adam hukuklary guramalary we habar beriş serişdeleri Türkmenistanda pensiýa tölemek meselesiniň ähmiýetine ünsi çekdiler, pensionerler tarapyndan pul almagyň täze şertleri barada dürli maglumatlar berildi, ýöne respublikanyň maglumatlaryna görä, adamlar entek pul almandyrlar. Bu meseledäki häzirki ýagdaý barada - şu günki "Fokus" gepleşiginde.
Soňky ýyllarda ilkinji gezek Türkmenistandaky çeşmelerden alnan maglumatlara esaslanýan dürli guramalar respublikada aç-açan nägileligiň artýandygyny habar berdiler. Türkmenistan Respublikan partiýasynyň lideri (sürgünde) N.Hanamow NW bilen söhbetdeşlikde:
NH: 2005-nji ýylyň 30-njy dekabrynda ministrler kabinetiniň mejlisinde S.Nyýazow pensiýalaryň 20%-e çenli azaldylmalydygyny aýtdy. Sosial üpjünçilik ministrligi ýanwar aýynyň başynda resmi buýruk bermän, prezidentiň islegini ýerine ýetirmezlikden gorkup, gaýtadan hasaplamaga başlady. Pensiýa tölemekde uly gijikdirmeler boldy. Öň gaty kyn şertlerde ýaşan pensionerler gaharlanyp başladylar we özlerine berlen zatlaryň tölenmegini aç-açan talap edip başladylar. Sosial üpjünçilik ministrligine ähli toparlara gitdiler. Ministrligiň işgärleri pensionerler bilen duşuşyklar geçirip başladylar we ýakyn wagtda gaýtadan hasaplanandan soň puluň tölenjekdigini düşündirdiler. Emma bu edilmedi. Lebap welaýatynda, Türkmenabatda, Daşoguz welaýatynda adamlar köçelere çykyp, öňki pensiýa mukdaryny dikeltmegi we pul bermegini talap edip başladylar. Adam hukuklary boýunça Türkmen jemgyýetçilik guramasynyň habaryna görä, Daşoguz welaýatynda bu bidüzgünçilikler ähli etraplarda diýen ýaly bolup geçýär. San taýdan aýtmak kyn, ýöne şeýle bidüzgünçilikler bir sebitden beýlekisine çalt geçýär. Bu bolsa, şu güne çenli pensionerleriň pensiýalaryny alyp bilmeýändiklerine nägileligiň köpçülikleýin görkezilmegine öwrülip biler.
NW habarçysy O.Saryýew hem öz gezeginde S.Nyýazowyň geçen hepdäniň ahyrynda, W.Putin bilen duşuşmak üçin Moskwa gitmezden ozal, pensionerleriň arzalaryna jogap edip, ministrler kabinetiniň agzalaryna öňki pensiýasyny almak isleýänleriň azyndan 38 ýyl üznüksiz iş tejribesiniň bardygyny subut etmeli we degişli resminamalary bermeli diýdi. Prezidentiň pikiriçe, beýle resminamalar ýok halatynda sosial üpjünçilik edaralary soňky iki ýylda tölenen "goşmaça" pullaryň hazynasyna dolanmagyny üpjün etmeli. Ol 18 ýaşdan uly çagalary bolanlara pensiýa tölemezlik baradaky görkezmesini tassyklady. Öz gezeginde Sosial üpjünçilik ministrliginiň işgäri, NW habarçysy bilen söhbetdeşlikde, adynyň aýdylmazlygy şerti bilen, prezident administrasiýasyndan 35 ýyl gullugy bolmadyk adamlar üçin pensiýalary 220,000 manata çenli azaltmak barada görkezmäniň alnandygyny we tapawudyny soňky iki ýylda döwletiň peýdasyna saklamalydygyny aýtdy. Şol bir wagtyň özünde, çeşmäniň habaryna görä, köp kärhana iş tejribesini şahadatnama bilen tassyklap bilmez, sebäbi köp kärhanalar eýýäm ýapyldy - mysal üçin, kärdeşler arkalaşygy ähmiýetli kärhanalar hakda aýdýan bolsak. Bu adamlaryň kömek alyp biljek ýeri ýok. Çeşmäniň habaryna görä, soňky ýyllarda adyny üýtgeden edaralarda işleýänler üçin çynlakaý meseleler ýüze çykar.
Emma S.Nyýazowyň şeýle kararynyň bolup biljek netijeleri näme? Oppozisiýa respublikan partiýasynyň lideri N.Hanamow:
NH: Pensiýa çykanlaryň köpüsi Halk Maslakhatynyň agzalarydy we prezidentiň ähli kararlaryny kabul edip, hemişe boýun egýärdi. Emma indi adamlar gaharlanyp başladylar we bu gahar ilatyň beýleki gatlaklaryna - işsizlere, soňky ýyllarda köpçülikleýin işden çykarylanlara-da geçip biler. Köpler bu tolkuny tutup bilerler.
Merkezi Aziýa boýunça nemes hünärmeni Maýkl Laubş ýagdaýa başgaça seredýär:
ML: Netijeleri iň aýylganç bolup biler. Respublikadan gelýän maglumatlara görä, köp pensioneriň ölümi Nyýazowyň kararynyň netijesi boldy. Şäherlerdäki morglarda ýürek keselinden ölen garrylar bilen doldurylandygy aýdylýar. Saglygy goraýyşyň umumy ýagdaýyny we tutuş jemgyýetçilik pudagyny göz öňünde tutup, pensionerlere şeýle zarba ýakyn wagtda müňlerçe adamyň ölümine sebäp bolup biler.
Jenap Laubş, bu "türkmen habarlary" Günbatarda nähili täsir döredip biler?
ML: Prezident Nyýazowyň Täze ýyl güni amala aşyran we ilki NW tarapyndan, soň bolsa Türkmen Helsinki gaznasy, ETG, Reýter tarapyndan pensiýa ulgamynyň özgerdilmegi baradaky habar çuňňur alada döredýär. Ýurduň özünden ilatyň tolgunyp, adamlaryň nägileligini bildirýändigi barada habar gelýär we Günbatar, elbetde, Türkmenistandaky ýagdaýyň özüne garşy genosid ýaly bolup başlaýandygyna göz ýummaz. Günbatar wekilleriniň ÝHHG-da we Ilki bilen ABŞ we ÝB wekiliýetleri işjeň bolar. Ýewropa Komissiýasynyň beýannamasynyň boljakdygyna we ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň hem bu meselede çykyş etjekdigine ynanýaryn.
Şeýle-de bolsa, Günbatar ýurtlarynyň ýaşaýjylary Türkmenistanda ýüze çykan ýagdaýy göz öňüne getirip bilermi?
ML: Günbatarlylar köplenç Türkmenistanda nämeleriň bolup geçýändigini göz öňüne getirip bilmeýärler. Bir tarapdan, bu ýurt düýbünden izolirlenen we bu mümkinçilikde ony diňe Demirgazyk Koreýanyň rejimi bilen deňeşdirip bolar. Beýleki tarapdan, geografiki taýdan Türkmenistan Ýewropadan Demirgazyk Koreýa ýaly uzakda däl, şonuň üçin bu ýerde Türkmenistan bilen baglanyşykly syýasy gyzyklanmalaryň konsentrasiýasy has ýokary. Habar beriş serişdeleriniň wezipesi bolsa türkmenleriň hakykatlaryny beýan etmek. Gynansakda, ýaňy-ýakynda Günbatar metbugatynda Türkmenistanyň mowzugy ikinji orny eýeledi, ýöne indi, meniň bilşime görä bu ýagdaý üýtgeýär. Iň bolmanda Germaniýada. Dürli jurnalistlerden Germaniýanyň tanymal habar beriş serişdeleri üçin Türkmenistana gatnaşmak, ol ýere gitmek we ol ýerde nämeleriň bolup geçýändigi barada düşünje almak niýeti barada ýazýanlaryny bilýärin. Şu wagta çenli bu pikir Günbatarda işleýän, ýöne ýurtda çeşmeleri bolan guramalara esaslanýar. NW ýaly. Olar bolmasa Günbatar Türkmenistanda müňlerçe adam ölse-de hiç zat bilmez.
Emma bu ýagdaýda pensiýa bilen baglanyşykly ýagdaý bar. Şeýle-de bolsa, psihologiki taýdan oňa ynanmak kyn: ahyrsoňy, akyl bilen duýmak üçin iň bolmanda ýurduň prezidentini sürmeginiň sebäplerine düşünmeli ...
ML: Bu sorag hakda köp pikir etdim. Üç mümkin düşündiriş tapdym. Ilki bilen Günbatarda iň giňden ýaýran: Nyýazow öňünden aýdyp bolmajak diktator we diňe öz islegi bilen, belki bu hakda pikirem etmän, müňlerçe raýatlaryny öldürer. Ikinjiden, pensiýalaryň azalmagy döwlet býudjeti bilen baglanyşykly. Gaz satmak baradaky iň soňky şertnamalara seretseň, Türkmenistan garyp ýurt däl, ýöne Nyýazow, gaz söwdasyndan gelýän ähli serişdeleri öz hasaplaryna iberýär we gazna boş, ondan ilata tölemäge mümkinçilik ýok, "özüniň" bolanyda paýlaşasy gelenok. Üçünjiden, Nyýazow bilgeşleýin ilatyň garry bölegini ýok etmek üçin gidýär, Nyýazowdan öňki döwürleri ýada salýar we şonuň üçin onuň üçin howply bolup biler. Saýlawçylary, ýörite hyzmatlarda işlemek, şäherlerde ýerleşmek, “ygtybarsyzlardan” we olaryň garyndaşlaryndan emläk almak umydy bolan bilimsiz, “ady belli” oba ýaşlary. Sözümiň ahyrynda - habarçymyza ene-atalary bilen anyk ýagdaý barada habar beren Türkmenistanyň iki ýaşaýjysynyň sesleri:
MM: Ejemiň 38 ýyldan gowrak iş tejribesi bar, muny şahadatnama bilen tassykladyk. Ozal 450 müň manat alýardy, indi sosial bölüm pensiýasyny ýarym esse azaltjakdygyny aýtdy, ýöne şu wagta çenli hiç zat belli däl. Biz çalyşmalydyrys. Soňky aýda şu wagta çenli hiç zat alyp bilmeris, beýlekiler hem edil biziň ýaly. Men lukman, garry adamlaryň ýürek keselinden nädip ölýändigini görýärin, şäher morgynda ýer ýok, hemme ýer jesetler bilen örtülendir, hatda patologiki we anatomiki otaglar birden umytsyzlykdan ölen pensionerleriň jesetlerinden doly.
NN: Ejemiň 38 ýyldan az tejribesi bar. Oňa pensiýa berilmedi, 2 million manatdan gowrak öwezini dolmagy talap edýärler. Käbirleri ýaly synanyşaryn! Ýogsa ýaşamak üçin hiç zat ýok. Ejem Kaka serhet bölüminde 35 ýyldan gowrak işledi, iş tejribesi hakda kimden maglumat alyp bilerin? Bu bölüm köpden bäri ýok.
W. Wolkow, O. Saryýew.
"Doýçe tolkun"
