Nyýazow özüne garşy ses berdi.
Düýn, Türkmenistanyň ömürlik prezidenti Saparmyrat Nyýazow 2009-njy ýylda ýurduň täze döwlet baştutany üçin saýlaw geçirjekdigini habar berdi. Şeýle hem, "dört-bäş ýylda mynasyp mirasdüşer ýetişdirmegi" wada berdi. Türkmenbaşy öz ýurduny demokratiýa getirmegi wada beren ilkinji gezek däl - köplenç bu wadalar ägirt uly repressiýalar bilen bilelikde bolýar.
Şowsuz prezident başlangyjy
Düýn Aşgabatda Prezident Saparmyrat Nyýazowyň ýolbaşçylygyndaky halk maslahatynyň (halk geňeşiniň) 16-njy ýygnagy bu geň bedeniň barlygynda iň geň galdyryjy boldy. Ondan öň halk maslahatynyň işi hünärmenleriň arasynda aljyraňňylyk döretdi, ýöne diňe emele geliş ýörelgesi näbelli bolup galdy. Türkmenistanda bu ýokary häkimiýetiň 2,507 agzasy hiç kim tarapyndan saýlanmaýar, ýöne kanuna laýyklykda ýurduň ähli welaýatlaryna we etraplaryna wekilçilik edýär. Mundan başga-da, halk maslahaty Türkmenistanyň saýlanan parlamenti - Mejlis bilen bilelikde ýaşaýar, megerem, hiç kim ýatyrylmady, ýöne ygtyýarlyklarynyň hemmesi diýen ýaly soňky ýyllarda halk geňeşine geçirildi.
Düýn syrly halk maslahaty görlüp-eşidilmedik karar berdi. Türkmenistanyň taryhynda ilkinji gezek prezident tarapyndan teklip edilen kanun taslamasy ret edildi. Mundan başga-da, halk geňeşiniň 2507 agzasynyň 2506-sy oňa garşy ses berdi. Diňe bir ses berildi -ol hem ömür boýy halk maslahatynyň başlygy Saparmyrat Nyýazow tarapyndan.
Bu dawa kanun taslamasy Türkmenistanda geçiriljek prezident saýlawlaryna degişlidir. "Baky zat ýok, biri baky bolup bilmez" -diýip, Saparmyrat Nyýazow Halk Geňeşiniň agzalaryna kyn kanun taslamasyny hödürledi. Bu pelsepä esaslanyp, 2009-njy ýylda, 70 ýaşynyň öňüsyrasynda prezident saýlawlaryny geçirmegi teklip etdi. "2009-njy ýylda täze prezident üçin saýlawlar geçireris. Şol wagta çenli dört-bäş ýylda mynasyp mirasdüşer ýetişdireris" -diýdi.
Muňa jogap hökmünde halk maslahatynyň agzalary "Adamlar! Watan! Beýik Türkmenbaşy!" diýip gygyryp başladylar we lideriň çykyşyny el çarpyşmalar bilen gark etdiler. Ses berişlige gelende kanun taslamasy aýgytly ret edildi. Şeýle-de bolsa, prezident halk geňeşiniň karary bilen henizem razylaşmady we prezident saýlawlary baradaky kanunyň kabul edilmeginiň diňe 2009-njy ýylyň dekabryna çenli yza süýşürilmegini teklip etdi. "Kanun taslamasynda prezidentiň, hususan-da saglyk ýagdaýy sebäpli gaýtadan saýlanmagyny meýletin sorap biljek bir madda bar. Ýyllaryň dowamynda saglyk ýagdaýy has kyn, 70-den soň döwleti dolandyrmak gaty kyn" diýip, Türkmenbaşy nägilelik bildirdi.
Demokratiýa üçin tükeniksiz isleg
Türkmenbaşynyň bir gün Türkmenistanda prezident saýlawlaryny geçirmek baradaky teklibi ilkinji gezek däl. 1999-njy ýylyň dekabrynda, halk maslahatynyň karary bilen, bu pikiri isleýşi ýaly birnäçe gezek gaýtadan saýlanmaga hukugy bolan näbelli prezident diýlip yglan edilenden gysga wagt soň, bu pikiri öňe sürüp başlady.
Bir ýyldan soň, 2001-nji ýylyň fewralynda, 61 ýaşynda, Saparmyat Nyýazow 70 ýaşdan soň ýurdy dolandyrmagyň aňsat däldigini aýtdy. Soň bolsa ilkinji gezek gidişiniň takmynan senesini - 2010 diýip atlandyrdy.
Bu aýylganç bildiriş, işgärleriň üýtgemegi bilen başlandy. Diňe 2000-nji ýylda Türkmenbaşy hökümetiň we administrasiýanyň düzümini 70% -den gowrak täzeledi. On töweregi premýer-ministr çalşyldy - premýer-ministriň wezipesini Türkmenbaşynyň özi eýeleýändigi sebäpli, wise-premýer hakykatdanam ştatda ikinji adam. Merkezi bankda, Daşary işler ministrliginde, Oba hojalygy ministrliginde, Bilim ministrliginde we hukuk goraýjy edaralarda uly göwrümli arassalama geçirildi.
Prezidentiň gitmeginiň gutulgysyzdygy baradaky aýdanlaryndan soň, Türkmenistandaky ýagdaý ýarym ýyla golaý dowam etdi. Bu döwürde prezident hatda meýilnamalaryny düzedip bildi: 2008-nji ýyldan başlap gidip biljekdigini aýtdy. Şeýle-de bolsa, Türkmenbaşy muny aýdanyndan soň, Türkmenistanda iň ýokary güýç güýçlerinde has düýpli arassalama başlandy. Demirýoluň başlygy ilkinji bolup wezipesini ýitirdi - otly bilen ezildi. Onuň oruntutary bary-ýogy iki aý dowam etdi. Birnäçe aýyň içinde hukuk goraýjy edaralaryň ýolbaşçylary, Merkezi bank, premýer-ministrleriň eýeleri we gümrük başlyklary birnäçe gezek üýtgedi. Halk Geňeşiniň 2002-nji ýylyň awgust aýynda geçirilen yzygiderli ýygnagy işgärleriň çalşylmagynyň logiki netijesi boldy. Türkmenistanyň ýokary ygtyýarly agzalary diňe bir Türkmenbaşyny ömürlik prezidentini yglan etmän, ýylyň aýlaryny we hepdäniň günlerini üýtgetmek kararyna geldiler. Ýanwar "Türkmenbaşy", aprel - Prezidentiň ejesi "Gurbansoltan-eje" adyny aldy.
Şol bir wagtyň özünde ýurtda ýene bir möhüm täzelik oýlandy: ýaşlara täze bölünişik girizildi. Bütin ömür 12 ýyllyk sikllere bölündi. Ýetginjeklik we ýaşlyk, täze ölçege görä, adamda 30-dan soň, 61-nji we 73-nji ýaş aralygynda “ylham ýaşy” gelýär. Prezident Nyýazow şol wagt bary-ýogy 62 ýaşyndady.
Türkmenistanda demokratiýanyň has ýakynlaşmagy gowy ýola goýuldy. 2002-nji ýylyň Sanjar aýynda respublikada täze repressiýalar tapgyry başlandy. Resmi wersiýa görä, 25-nji noýabrda az sanly daşary ýurtly terrorist (çeçenler, özbekler, azerbaýjanlylar we türkmen resmilerinden olaryň birnäçe ýaranlary) türkmenbaşynyň janyna ksat etmäge synanyşdy. Onuň sowutly Mersedesine karbina we pistoletden atyldy. Asyryň etaby başlandy, şol döwürde mejlisiň başlygy, Daşary işler ministrliginiň, elektrik ministrlikleriniň baştutanlary, birnäçe hakim tussag edildi. Türkmenbaşynyň ýakyn wagtda işinden aýryljakdygy baradaky täze wadasy bilen tamamlandy. Saparmyrat Nyýazow 63 ýaşynyň doglan gününiň öňüsyrasynda, "Allanyň islegi bolsa" 2008-2010-njy ýyllarda prezident saýlawlaryny geçirjekdigini habar berdi. Şol bir wagtyň özünde, ýaragly ýoldaşlaryny halkyň arasyndaky abraýyny güýçlendirmäge we mirasdüşeri bolmak hukugy ugrunda bäsleşmäge çagyrdy.
Birnäçe aýdan soň bu bäsleşikde özüni tapawutlandyranlar işden aýryldy we uzak möhletleýin azatlykdan mahrum edildi. 2003-nji ýylyň dekabrynda hukuk goraýjy edaralaryň ähli başlyklary, şeýle hem Baş prokuratura, türkmen häkimiýetlerini "Türkmenbaşyny öldürmäge synanyşan terroristlerden" arassalaýan wezipelerini ýitirdi.
Saparmyrat Nyýazowyň öňümizdäki pensiýa baradaky wadasy umumy logika doly laýyk gelýär. Saýlawlaryň gutulgysyzdygyny aýdyp, uly repressiýalar tolkunyny tamamlaýar, diri galan resmilere her gezek iş möhletiniň ahyryna çenli eltip, ejizleýän ellerinden häkimiýeti almalydygyny wada berýär. Adaty arassalaýyş şu tomusda-da geçirildi: Türkmenbaşynyň mirasdüşeri diýlip çaklanylýan sarsmaz şahsyýetler, administrasiýasynyň öňki başlygy Rejep Saparow we premýer-ministriň orunbasary Ýolly Gurbanmyradow wezipelerini ýitirdi. Türkmenbaşynyň signalyna ýüzlenýän işden boşadylan we tussag edilenleriň ýerine täze adamlar geldi. Olaryň hersiniň mirasdüşeri bolup biljekdigini görkezýär.
Kuwwaty goramak hyzmaty
Türkmenistanyň kanunlaryna laýyklykda, prezident öz wezipesini ýerine ýetirip bilmedik halatynda, döwletdäki iň ýokary wezipe halk maslahatynyň başlygynyň orunbasaryna geçýär (Türkmenbaşy ömürlik başlyk). Şeýle-de bolsa, Türkmenbaşy üçin iň abraýly potensial çalyşmak soňky arassalama netijesinde halk geňeşiniň başlygynyň orunbasary Rejep Saparow 20 ýyl azatlykdan mahrum edildi.
2009-njy ýylyň ýakynlaşmagy bilen, Saparmyrat Nyýazow gol tagtasyny ýene birnäçe gezek gaýtalap, tagta şübheli ýakynlaşan ähli işgärleri ýok eder diýip çaklamak bolar. Käbir bilermenleriň pikiriçe, türkmenbaşy muny öz ogly Myradyň bähbidi üçin edýär. Şu wagta çenli jenap Nyýazow Türkmenistanyň ähli nebit-gaz pudagyny gözegçilik astynda saklap, diňe iş bilen meşgullandy. Şeýle-de bolsa, Aşgabatdaky çeşmelere görä, mümkin boldugyça gysga wagtda Türkmenbaşy II bolmakdan ýüz öwürmeýär.
Şeýle-de bolsa, Aşgabatdaky ýagdaý diňe prezidentiň kellesinde respublikanyň ömri üçin ýetişýän ssenariýalara görä ösüp bilmez. Ýakynda, Türkmenbaşynyň şahsy janpenalary dolandyryjy elitada ilkinji orny eýeledi. Öňki janpenasy Aganyýaz Akyýew premýer-ministriň orunbasary wezipesini eýeledi - ýakynda Kazanda geçirilen GDA sammitinde ýurda wekilçilik edip, Arkalaşygyň çäginden çykandygyny mälim etdi. Prezidentiň başga bir janpenasy Yklymberdy Paromow eýýäm respublikanyň daşary işler ministriniň orunbasary wezipesini eýeleýär. Netijede, ähli arassalanmalara we işden aýrylmagyna garamazdan, prezidentiň şahsy howpsuzlyk gullugynyň başlygy Akmyrat Rejepow täsirini saklaýar we hatda ýokarlandyrýar. Prezidentiň garawullarynyň roly şeýle bir artdy welin, bilermenler häkimiýeti geçirmek operasiýasyny özleriniň alyp biljekdigini inkär etmeýärler. Türkmenbaşynyň indiki demokratik hyjuwynyň öňüsyrasynda ýene-de içerki töweregini arassalap biljekdigi belli däl.
Mihail Zygar.
"Kommersant".
