Taryh we medeniýete baý ýurt bolan Türkmenistan soňky onýyllykda söz we metbugat azatlygy meselesinde çynlakaý kynçylyklara sezewar boldy. Garaşsyz habar beriş serişdeleri düýbünden ýok we häkimiýetleri tankytlamak berk jezalandyrylýar we Türkmenistany dünýäniň iň ýapyk ýurtlarynyň birine öwürýär.
Söz azatlygy-mif:
Türkmenistanda köp sanly döwlet metbugaty (döwlet maglumat gullugy, teleýaýlym kanallary, onlaýn neşirler, kagyz metbugaty) kanuny işleýär. Olaryň hemmesi takmynan bir gün tertibini çap edýärler: resmi wakalardan teswirnamalar we häkimiýetleriň işine öwgüli synlar, hatda prezidente ýazylan şahyrana sözler. Ýurtda, umuman alanyňda, döwlet gün tertibini gaýtalaýan birnäçe hususy onlaýn metbugat bar.
Häkimiýetler meseläniň bardygyny boýun almaýarlar. Pikirleri möhüm bolup biljek daşary ýurtly myhmanlar Türkmenistana gelseler, myhmanhanada gulpy bolmadyk açyk WiFi bilen üpjün edilýär. Ýurduň durmuşynda bolup geçen wakalary hakykatdanam beýan etmäge synanyşýan metbugat daşary ýurtlarda işlemäge mejbur bolýar.
Şol bir wagtyň özünde diňe bir “nädogry” ulgamlary däl, umuman Türkmenistanda islendik web sahypalary görmek gaty kyn. Soňky ýyllarda ýerli kiberhowpsuzlyk gullugy “kowrowyý” petiklemegi, IP-ni ähli subnetler bilen ýapyp petiklemegi amala aşyrýar. Häzirki wagtda dünýädäki IP-leriň dörtden üçüsi ýurtda petiklenýär, bu bolsa internet ulgamyny VPN-siz peýdalanyp bolmajakdygyny we işleýän VPN-ni tapmagyň aňsat däldigini aňladýar.
Türkmenistan hökümeti telewideniýeden internete çenli ähli habar beriş serişdelerine gözegçilik edýär, maglumatlary berk senzura edýär we islendik tankydy pikiri basyp ýatyrýar. Häkimiýetleri tankytlamak, syýasy meseleleri ara alyp maslahatlaşmak, adam hukuklarynyň bozulmagy baradaky maglumatlar, şeýle hem ykdysady we jemgyýetçilik pudagyndaky kynçylyklar baradaky habarlar gadagan mowzuklar.
Türkmenistanda garaşsyz metbugat ýok we bar bolan neşirler, teleýaýlymlar we internet çeşmeleri döwlet tarapyndan gözegçilik astynda. Žurnalistler we bloggerler jezalandyrylmakdan gorkýarlar we häkimiýetleri tankytlaýandyklary üçin jogapkärçilige çekilmekden gorkýarlar, şonuň üçin olaryň köpüsi dymmagy makul bilýärler we çykyş etmäge het edenler repressiýa sezewar edilýär. Mysal üçin, şu ýylyň 27-nji sentýabrynda ýörite hyzmatlar žurnalist S.Açylowanyň oglunyň awtoulagynyň yzky aýnasyny döwdi.
Başgaça pikirlinýänler bilen näme bolýar?
Türkmenistanda başgaça pikirlenýänler yzarlanmalara, gorkuzmalara, tussag edilmelere we türme tussaglygyna sezewar edilýär. Türkmenistanda garaşsyz kazyýet ulgamy ýok, şonuň üçin yzarlanan adam hukuklaryny goraýjylar we žurnalistler adalatlylyga bil baglap bilmeýärler. Dissidentlere köplenç häkimiýetler tarapyndan haýbat atylýar, gorkuzylýar we azar berilýär, hereket azatlygy çäklendirilýär we dymmaga mejbur edilýär.
Hökümet başgaça pikirlenýänleriň internete girmegine gözegçilik edýär we garaşsyz maglumatlary öz içine alýan sahypalary petikleýär, başgaça pikirlenýänler maglumat almakda kynçylyk çekýärler.
Daşary ýurtdaky ýagdaý:
* Propaganda (köpçülükleýin habar beriş serişdeleri) ulanmak: Türkmenistan halkara jemgyýetçiliginiň öňünde ýurduň oňyn keşbini döretmek we dissidentleri abraýdan düşürmek üçin propaganda we dezinformasiýa (ýalan maglumat) ulanýar.
* Daşary ýurtlarda yzarlamalar:
Häkimiýetler daşary ýurtlardan (Türkiye, Russiýa ýaly) türkmen blogçylarynyň watanyna deportasiýa edilmegini talap edýärler we isleglerine ýetýärler. Olar watanynda repressiýa sezewar edilýär we iň işjeňleriniň geljekki ykbaly aladalandyrýar. Olar hakda has giňişleýin maglumatlary web sahypamyzda we YouTube-da tapyp bilersiňiz. Mundan başga-da, daşary ýurtda ýaşaýan dissidentler, mysal üçin, ýurtda galan garyndaşlaryny gorkuzmak arkaly Türkmenistanyň häkimiýetleri tarapyndan basyşlara we yzarlamalara sezewar edilýär.
Netijeler:
* Raýat jemgyýetiniň bolmazlygy: Dissidentlere berk senzura we yzarlamalar raýat jemgyýetiniň döremegine we Türkmenistanda demokratiýanyň ösmegine päsgelçilik döredýär.
* Tankytly pikirlenmäniň bolmazlygy: Maglumatlara erkin elýeterliligiň we açyk çekişme üçin mümkinçilikleriň bolmazlygy ilatyň arasynda tankydy pikirlenmäniň ösmegini çäklendirýär.
* Jogapkärçiligiň bolmazlygy: Erkin metbugat we jemgyýetçilik gözegçiligi bolmazdan, Türkmenistan hökümeti ilata eden hereketleri üçin jogapkärçilik çekmeýär.
Şeýlelik bilen, Türkmenistanda söz azatlygy bilen baglanyşykly ýagdaý hakykatdan gaty daş. Rejim maglumata gözegçilik edýär, başgaça pikirleri basyp ýatyrýar we adam hukuklaryny goraýjylary we žurnalistleri yzarlamak adaty bir zat.
Ýagdaýy üýtgetmek üçin zerur:
* Metbugat azatlygy: Metbugat azatlygyny üpjün ediň we garaşsyz metbugatyň işine girizilen çäklendirmeleri aýyryň.
* Söz azatlygy: Senzurany we başgaça pikirlenýänleri yzarlamagy bes ediň, söz azatlygyny kepillendiriň.
* Garaşsyz kazyýet: Adam hukuklaryny gorajak garaşsyz kazyýet dörediň.
* Halkara basyş: Türkmenistana söz we metbugat azatlygyny goşmak bilen adam hukuklaryna hormat goýmak üçin halkara basyşyny artdyrmak.
Söz we metbugat azatlygynyň esasy adam hukuklarydygyny ýatdan çykarmaly däldir. Türkmenistan erkin jemgyýetiň ýolundaky päsgelçilikleri ýeňip geçmeli, bu ýerde her kim yzarlanmadan gorkman öz pikirini erkin beýan edip biler.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
