Gyrgyzystanyň awtoritar lideri Askar Akaýew mart aýynda şol döwürdäki demokratik rewolýusiýasy ýaly bolup görünýän işden aýryldy. Şeýle-de bolsa, beýleki Merkezi Aziýa respublikalarynyň (Gazagystan, Özbegistan, Türkmenistan we Täjigistan) hökümdarlar-diktatorlary häkimiýetiň okoplaryna gaty ornaşypdyrlar. Ýöne uzak wagtlykmy?
Gyrgyzystanda çigildem rewolýusiýasy diýlip atlandyrylýan Akaýew hökümetiniň 2005-nji ýylyň başynda geçirilen parlament saýlawlarynyň galp netijelerine garşy çykýan demonstrantlara garşy güýç ulanmakdan saklanmagy mümkin boldy. Akaýew güýç ulanjakdygyny aýdyp haýbat atdy. Hatda, prezident köşgüniň öňünde duran demonstrantlary dargatmak (ýöne atmazlyk) üçin polisiýa iberdi (bu hereket köşgüň ele geçirilmegine sebäp bolan demonstrantlaryň köpüsiniň ar almagyna sebäp boldy). Emma Akaýew bu ýagdaýda ýarag ulanmady - Gyrgyzystandan gaçyp gysga wagtyň içinde buny buýsanç bilen gürledi.
Şeýle-de bolsa, Türkmenistanyň, Özbegistanyň ýa-da Täjigistanyň ýolbaşçylarynyň şol bir päsgelçilik görkezjekdigi gaty şübheli. Aslynda, Özbek häkimiýetleri 2005-nji ýylyň maý aýynda oppozisiýa işjeňligini basyp ýatyrmak üçin ýarag ulanypdylar. Gazagystanyň hökümeti mümkin boldugyça garşydaşlary getirmek ýa-da mümkin bolmadyk halatynda döwletiň gözegçiligindäki kazyýet türmä salmak arkaly has medeniyetli bolmaga synanyşýar. Şol bir wagtyň özünde, Nazarbaýew rejiminiň garşydaşlaryna garşy ýarag ulanmagy buýurmagy gaty ähtimal - esasanam Akaýewiň goňşy Gyrgyzystanda ýolbaşçylaryň beýle ädim ätmäge het edip bilmedik ýerinde göreninden soň.
Merkezi Aziýanyň beýleki liderleri hakykatdanam garşydaşlaryna garşy güýç ulanmaga taýyn we başarnykly bolsa, munuň özi oppozisiýanyň köpelmeginiň öňüni almaga ýa-da (Akaýewden tapawutlylykda), eger-de hereketler guramagy başarsa, oňa agyr zarba urmaga mümkinçilik bermeli. Şeýle şertlerde bu rejimleriň gysga ýa-da orta möhletde öz güýjüni saklamak üçin ähli mümkinçilikleri bar.
Şeýle-de bolsa, iru-giç bu rejimleriň her biri liderleriň ýaşy bilen häkimiýeti geçirmek meselesi bilen ýüzbe-ýüz bolar. Tebigaty sebäpli häkimiýetiň berilmegi, esasanam Merkezi Aziýada awtoritar post-kommunistik reimesimler barada aýdylanda, aşa töwekgelçilikli we howply işe öwrülip biljekdigine ynanmaga ähli esaslar bar.
Merkezi Aziýanyň awtokrat prezidentleri agalyk ediji syýasy partiýalaryň ýolbaşçylary bolany üçin öz ýurtlaryny uzak wagtlap dolandyrýarlar. Şeýle hem, olar ýaragly güýçleriň ýolbaşçylary däl. Häkimiýetini goramak we öz bähbitlerini goramak üçin döwlete berk gözegçiligi saklamaga çalyşýan elitalaryň başynda bolmak bilen höküm sürýärler. Mundan başga-da, şahsy bähbitlerini goramagyň usullary köplenç jemgyýet üçin zyýanly we ykdysady ösüşe päsgelçilik döredýär.
Hakykat, Merkezi Aziýanyň dolandyryjy elitalary, üstünlikli hususy ykdysady işjeňligi ýurda we özlerine peýdaly faktor hökmünde görmegiň ýerine, bu işiň döwlete we jemgyýete gözegçiligini pese gaçyryp biljek bir zat hökmünde gorkýarlar. Şol sebäpden, özlerinden iň ýokary peýdany almak we öz wezipelerini goramak üçin şeýle ykdysady işjeňligi öz gözegçiliginde saklamaga çalyşýarlar. Netijede, olaryň hereketleri diňe hususy telekeçilik işini çäklendirýär.
Bu mesele Merkezi Aziýa respublikalarynyň hemmesinde ýüze çykýar. Dürli ýagdaýlara garamazdan, jemi içerki önümi has ýokary bolan Merkezi Aziýa döwletleri jemi içerki önümi we adam başyna düşýän girdejisi ýaly korrumpirlenen. Transparency International guramasynyň 2005-nji ýyldaky Bütindünýä korrupsiýa hasabatyna görä, korrupsiýa üçin baha berlen 145 ýurtdan (az korrumpirlenen ýurt birinji, iň korrumpirlenen 145-nji orunda) Özbegistan 114-nji, Gazagystan we Gyrgyzystan - 122-nji, Täjigistan we Türkmenistan - 133-nji.
Merkezi Aziýanyň awtoritar prezidentleri öz ygtyýarlyklaryny aşakdaky görnüşde ulanýarlar: elitanyň agzalaryna prezidentiň goldawynyň deregine şahsy wezipelerini şahsy bähbitlerini ösdürmek üçin ulanmaga rugsat berilýär. Elitanyň agzalarynyň biri prezidente goldaw bermegi bes etse ýa-da halamaýan başga hereketleri etse, prezident şeýle işgäri wezipesinden aýryp, mundan beýläk-de baýlaşdyrmak mümkinçiliginden mahrum edip biler we eýýäm bu wagta çenli toplanan baýlygyny hem alyp biler.
Tutuşlygyna dolandyrýan elitanyň açgözligi we onuň hatarynda bäsdeşligiň bolmagy Merkezi Aziýanyň prezidentlerine garşy çykýanlardan we ynamsyzlardan dynmak üçin şeýle çäreleri amala aşyrmaga kömek edýär. Açgözlük we gorky elitanyň prezidentiň garşy çykýanlary bilen birleşmek mümkinçiligini azaldar. Elitanyň içindäki bäsdeşlik, goldaýanlary toplap bilýänlere garşy ýaran tapmaga mümkinçilik berýär.
Bularyň hemmesi jemgyýete zyýan berýär, ýöne dolandyryjy elitanyň özi ulgamdaky kynçylyklardan ejir çekýär. Merkezi Aziýa ýurtlary garaşsyzlyk alandan soň, onuň hatarynda belli bir tapawut ýüze çykdy. Prezidentler we olaryň “içerki toparlary” (ýagny maşgalalar we olaryň iň ýakyn ýoldaşlary) hyýanatçylykly peýdalanmak arkaly has köp girdeji gazanmak bilen bir hatarda milli ykdysadyýetiň esasy elementlerine gözegçilik edýärler. “Daşky gurşawdan” saýlananlar, açylýan “hususy eýeçilikden” nägile, ýöne öz ýagdaýyna we şahsy baýlaşdyrmak üçin mümkinçiliklere töwekgelçilik etmekden gorkýarlar. Bu şertlerde häkimiýeti geçirmek meselesi diýseň möhüm bolýar, sebäbi prezidentiň ygtyýarlyklaryny (we onuň töweregini) kim alyp bilse, korrupsiýadan alnan girdejiniň arslan paýyny alyp biler.
Häkimiýet göreşi, ýüze çykan halatynda kommunistden soňky awtoritar rejim üýtgemän halatynda çalt gutaryp biler. Ýöne bu uzak möhletli bolup biler. Bu ýagdaýda demokratik we yslam-fundamentalist beýleki güýçler häkimiýet ugrundaky göreşde bäsleşmäge mümkinçilik alarlar. Mysal üçin, elitanyň ýa-da belli bir toparyň ýolbaşçysy dolandyryjy rejimdäki garşydaşlaryna garşy daşarky güýçler bilen ýaranlyk gurmaga synanyşsa, bu bolup biler. Syýasy göreşiň netijesi prezidentiň ýa-da saýlanan mirasdüşeriniň peýdasyna bolmasa, galan elitanyň köne rejimiň “gark bolýan gämisini” terk etmegine we onuň ornuny tutjak güýçler bilen birleşmegine (soň bolsa olara gözegçilik etmäge synanyşjak) gaty güýçli itergi bolar.
Gyrgyzystanda edil şu waka boldy. Çigildem rewolýusiýasy, 2005-nji ýyldaky parlament saýlawlarynyň netijeleriniň Akaýewiň tarapdarlarynyň peýdasyna galplaşdyrylandygy baradaky giňden ýaýran ynam bilen başlasa-da, Akaýewi goldaýan bu parlamentariler Gyrgyzystanyň parlamenti üçin saýlaw netijelerini kabul etmegiň deregine Kurmanbek Bakiýewi ýerine ýetiriji prezident hökmünde ykrar etmäge razy boldular.
Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlarynda bolup geçýän wakalaryň şol bir ssenariýa görä ösjekdigini çaklamak mümkin däl. Şeýle-de bolsa, bu korrumpirlenen reimesimleriň elitalarynyň arasynda tire-taýpalar arasyndaky bäsdeşlik potensialynyň, esasanam prezidentiň mirasdüşeri meselesinde, şeýle krizisleri döretmäge ukyplydygyny çaklamak bolar, şübhesiz, bar bolan rejimlere garşy çykýanlar, demokratlar lagerinden ýa-da yslam fundamentalistleriniň hataryndan peýdalanmaga howlugarlar. Bu respublikalarda häkimiýetiň häzirki prezidentlerden täze prezidentlere geçirilmegi şeýle kynçylyklar bolmasa-da (Russiýanyň Ýeltsinden Putine ýa-da kakasy Azerbaýjanyň Aliýewden ogly Aliýewe), indiki dişli ýaly aňsat boljakdygyny kepillendirmeýär. Şeýlelik bilen, häzirki rejimler garşydaşlary bilen deňeşdirilende has güýçli ýaly görünse-de, Çigildem rewolýusiýasynyň netijeleriniň fonunda-da ykdysady korrupsiýanyň, dolandyryjy elitanyň hataryndaky bäsdeşlik, halkyň lapykeçligi we prezidentiň geçirilmegine näbellilik güýçler Merkezi Aziýadaky ähli awtoritar rejimleriň ýakyn wagtda güýç krizisine duçar bolup biljekdigini görkezýär.
Mark Katz, United Press International, ABŞ.
InoSMI.Ru terjimesi.
