Halkara krizis toparynyň (ICG) hasabatyna görä, Türkmenistan ykdysadyýetini diwersifikasiýa etmeli we bilim ulgamyny "ýok etmegi" bes etmeli, ýogsam ýurt "çynlakaý durnuksyzlyga" sezewar bolar. Mundan başga-da, ICG hasabaty halkara jemgyýetçiligine Prezident Saparmyrat Nyýazowyň rejimine has yzygiderli we maksatly basyş syýasatyny alyp barmagy maslahat berýär.
"Türkmenistanda repressiýa we regressiýa: Täze halkara strategiýasy" atly hasabatda bu ýurt bilen gatnaşyklarda "asuda diplomatiýa" strategiýasynyň nädogry bolandygy aýdylýar. “Halkara jemgyýetçiliginiň Türkmenistana garşy alyp barýan işleri ikirjiňlenmedi we gowy utgaşdyrylmady. Nyýazow dürli ştatlary we guramalary biri-birine garşy goýmakda üstünlikli oýun oýnaýar "-diýip, noýabr aýynyň başynda çap edilen hasabatda aýdylýar.
2002-nji ýylda Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygyndan soň, "paranoýanyň çuňlaşmagy" netijesinde döredilen prezident, jemgyýetdäki awtoritar gözegçiligini güýçlendirip, adam hukuklarynyň bozulmagyna sebäp boldy. Hasabatda "Hökümet başgaça güýçlere garşy güýçleri basyp ýatyrmaga we garaşsyz raýat jemgyýeti guramalaryna garşy has berk syýasaty durmuşa geçirip başlady" diýilýär.
ICG hasabatynda Nyýazowyň hakyky we göz öňüne getirilen duşmanlaryny ýok etmek synanyşyklarynyň Türkmenistanyň çäginden çykandygy aýdylýar. “Oppozisiýa lideri Awdy Kulyýew 2003-nji ýylyň awgust aýynda Moskwada türkmen agentleri tarapyndan ýenjildi; bu aýyplama indiki aýda Russiýanyň häkimiýetleri Moskwada ýaşaýan türkmen dissidentleriniň janyna kast etmekligi meýilleşdirmekde güman edilip, sekiz sany türkmen ilçihanasynyň işgäriniň ýurtdan çykmagyny talap edeninde hasam güýçlendirildi "-diýdi. "2004-nji ýylyň aprelinde" Azatlyk "radiosynyň habarçysy we adam hukuklaryny goraýjy Muhammetgeldi Berdiýewe hüjüm edildi we agyr ýaralandy."
2003-nji ýyldaky ICG gözleginiň dowamy bolan hasabatda türkmen raýatlarynyň aglaba köplüginiň ykdysady geljeginiň garaňkydygy aýdylýar. Hasabatda Nyýazowyň rejiminiň we döreden häkimiýet döwletiniň ýurduň iň baý tebigy baýlyklaryna esaslanýandygy we energiýa önümçiliginiň jemi içerki önümiň 30% -ine deňdigine garamazdan, bu girdejiniň diňe 20% -iniň sosial zerurlyklara gidýändigi öňe sürülýär. Girdejileriň köpüsi göni prezidentiň gözegçiliginde we Nyýazow tarapyndan raýatlary gorkuzmak üçin ägirt uly howpsuzlyk enjamyny saklamak üçin ulanylýar. Şol bir wagtyň özünde, Nyýazow, eýýäm ösen şahsyýet kultyny güýçlendirýän üýtgeşik taslamalara köp pul sarp edýär. Mysal üçin, 2004-nji ýylyň awgust aýynda paýtagt Aşgabadyň eteginde çölde buzly köşgi gurmak üçin 43 million dollarlyk meýilnamany tassyklady.
Hasabatda aýdylmagyna görä jemi içerki önümiň 25% -ini emele getirýän we işleýän ilatyň ýarysyndan gowragyny işleýän oba hojalygy, dolandyryşyň pesligi we öndürijilik syýasaty sebäpli "çynlakaý pese gaçmak" bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Hökümetiň durmuşa geçirip bolmajak maksatlary tohum gorunyň ýitmegine sebäp boldy we ähli daýhanlar "Nyýazowyň bellenilen tertipde we howa şertlerine garamazdan ekmek kararyna" boýun bolmalydyrlar. Oba hojalygynyň "kem-kemden peselmegi" dowam edýär we 2004-nji ýyldaky hasylyň soňky ýyllarda iň pes bolmagyna garaşylýar. Hasabatda duýduryş berilýär, Türkmenistanda ýaşlaryň ýarysyna golaýy işsiz bolansoň, oba hojalygynyň önümçiliginiň yzygiderli pese gaçmagy "gumanitar krizise" sebäp bolup biler.
Hasabatda aýdylmagyna görä, bilimdäki soňky ösüşler Türkmenistanyň ösüşi üçin uzak möhletli netijelere getirip biler. Nyýazow bilim ulgamyny "çuňňur öwretmek" guralyna öwürdi, prezidentiň "ruhy gollanmasy" ýa-da "Ruhnama" kitaby türkmen mekdeplerinde möhüm okuw guralydyr. Aslynda, häzirki wagtda bilim ulgamy bilim almakdan syýasy bitewiligi ileri tutýar. Hasabatda, 34 sagat okuwyň 18-siniň Ruhnamany we Nyýazowyň şahsyýet kultyny hasam güýçlendirýän beýleki gollanmalary öwrenmäge bagyşlanan hünärment mekdebinde sapak meýilnamasyna mysal getirilýär.
“Meniň pikirimçe, reformalar häkimiýeti saklamak üçin türkmenbaşa [Nyýazow] zerur. Şol bir wagtyň özünde, adamlara akmaklara öwürmek üçin erbet täsir edýär ... Syýasaty bilen türkmenbaşy türkmenleriň beýnisini ýuwýar we olary gulak asýan sürä öwürýär "-diýip, hasabatda ady agzalmaýan talybyň sözleri aýdylýar.Ýurduň ilatynyň 40% -i 14 ýaşa ýetmedikler ýaşlar bilen täze bilim ulgamy Nyýazowyňkydan has ýokary bolar we hasabatda "sebitde durnuklylyga howp salýan izolirlenen, nadan halkyň döremegine" sebäp boljakdygy aýdylýar.
Hasabatda türkmen raýatlaryny maglumatdan mahrum etmek baradaky tagallalaryň mekdeplerden has uzakdadygy aýdylýar. 2002-nji ýyla çenli her 1000 adamdan diňe 8-siniň telefony bardy. Häkimiýetler, internete aýratyn üns berip, "daşarky" maglumat çeşmelerine elýeterlilige ýakyndan gözegçilik edýärler.
Nyýazowyň syýasaty häzirki wagtda jemgyýete bolan gözegçiligini ýokarlandyrmaga kömek etse-de, uzak möhletde Türkmenistany durnuksyzlyga sezewar eder. Nyýazowyň liderlik usuly, awtoritar ulgamyň içinden öz güýjüne garşy çykmak synanyşyklaryndan gelip çykýan yzygiderli arassalanmagy, ýurtda syýasy elitanyň döremegine ýol bermeýär. Şeýle hem döwlet baştutany wezipesini çalyşmagyň takyk tertibi ýok. Şonuň üçin Nyýazow ahyrsoňy syýasy sahnadan çykanda, ýurtda tolgunyşyklar bolup biler. Hasabatda aýdylmagyna görä ösen syýasy institutlaryň ýoklugy, ykdysadyýetiň we bilimiň yzygiderli ýaramazlaşmagy bilen birlikde, Türkmenistan häkimiýeti üýtgetmek meselesi bilen ýüzbe-ýüz bolanda "betbagtçylyga" sebäp bolup biler.
Hasabat töwekgelçiligi azaltmak üçin halkara jemgyýetçiligini Türkmenistana bolan çemeleşmesine düýpgöter täzeden garamaga çagyrýar. Halkara jemgyýetçiligi şu wagta çenli öz pozisiýasyny aňsatlyk bilen üýtgedýän Nyýazowa täsir etmekçi bolup, has aram syýasat alyp barmak üçin aňyrsynda işlemegi makul bildi. Esasy sebit oýunçylaryny Nyýazowa garşy durmazlyga mejbur edýän çynlakaý geosyýasy sebäpler bar. Mysal üçin Russiýa, energiýa eksporty meselesinde Türkmenistan bilen potensial taýdan gaty peýdaly gatnaşyklary ösdürmäge synanyşýar. Amerikanyň Birleşen Ştatlary, Nyýazowyň syýasatyny tankytlasa-da, ABŞ-nyň Merkezi Aziýadaky howpsuzlyk bähbitlerini goramak üçin Aşgabat şäherine agyr basyş etmek islemeýär.
ICG-iň Merkezi Aziýa Taslamasynyň müdiri Dewid Lewis ýazmaça beýanatynda "Halkara jemgyýetçiligi uzak möhletleýin sebitleýin howpsuzlyk maksatlaryndan derrew ykdysady we howpsuzlyk bähbitlerini ileri tutýar we gaty gymmat bahadan çykmagy mümkin" -diýdi. "Ýurtda nebitiň we gazyň bardygyna garamazdan, Türkmenistanyň ykdysadyýeti gowşaýar we syýasy güýjüň gutulgysyz üýtgemegi, zorlukly görnüşde amala aşyrylmagy gaty ähtimal".
Hasabatda halkara jemgyýetçiliginiň Türkmenistanyň ýerine ýetirmeli ýa-da belli bir ykdysady we syýasy sanksiýalara taýyn boljak anyk ölçegleri düzmelidigi aýdylýar. Mysal üçin, hasabatda Russiýanyň türkmen mekdeplerinde rus dilinde okadylmagyny dikeltmek we rus metbugatyna açyk girişi dikeltmek üçin ykdysady hyzmatdaşlygyň dowam etdirilmegi şerti bolmaly diýilýär. Russiýa, şeýle hem, türkmen ilatynyň goşa raýatlyk hukugynyň dikeldilmegini talap etmeli.
Mundan başga-da, hasabatda Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Türkmenistany “aýratyn alada goýýan ýurt” hökmünde kesgitleýändigi aýdylýar. Hasabatda şol bir wagtyň özünde Ýewropa Bileleşiginiň ykdysady kömegiň ölçeglerini hasam berkitmelidigi aýdylýar.
Ýewraziýa Net.
