Aprel aýynda Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýy barada çap edilen hasabatda ýurduň energiýa eksportyna garaşlylygyny oýnamak bilen Aşgabat şäherine totalitar rejimi gowşatmak üçin basyş etmegi teklip edilýär. Şeýle-de bolsa, analitikler rus-türkmen gatnaşyklarynyň soňky döwürde güýçlenmegini, hususan-da energiýa üpjünçiligi boýunça uzak möhletleýin şertnamanyň baglaşylmagyny göz öňünde tutup, şeýle strategiýanyň täsir etjekdigine şübhelenýärler.
Halkara Helsinki Adam Hukuklary Federasiýasy "Türkmenistan: Bankrot döwlet" atly hasabatynda Prezident Saparmyrat Nyýazowyň administrasiýasy tarapyndan amala aşyrylan köp sanly adam hukuklarynyň bozulmagy barada jikme-jik maglumat berdi. Hasabatda Nyýazowyň "demokratik döwletiň ähli duzaklaryny ýok eden" repressiw döwlet enjamyny dolandyrandygy aýdylýar.
Dine bolan garaýyş nukdaýnazaryndan Türkmenistan köp sanly "çäklendirmesi" bar ýurtlaryň arasynda. Hökümet hökümete dahylsyz guramalara deň derejede duşmançylyk edýär. Hasabatda: "Ýurtda diňe ýarym hukuk ýagdaýyndaky jemgyýetçilik guramalary bar" diýilýär. Howpsuzlyk gulluklary tarapyndan her gün yzarlanmalara sezewar bolýarlar we jemgyýetçilik guramalarynyň aktiwistleri hemişe azatlykdan mahrum edilmek howpy astynda ýaşaýarlar ".
Helsinki federasiýasynyň hasabatynda türkmen häkimiýetleri bilen gapma-garşy gelýänler üçin "tussaglara gynamak we olara zulum etmek kadadan çykmak däl-de, has köp düzgün ýaly" diýilýär.
Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýyny gowulaşdyrmak maksady bilen hasabatda ýurdy halkara jemgyýetçiliginden üzňeleşdirmek däl-de, aragatnaşyk syýasaty talap edilýär. Hasabatyň ahyrynda: "Türkmenistanyň nebit we gaz eksportyna garaşlylygy halkara jemgyýetçiligine repressiw rejime basyş etmäge mümkinçilik döredýär".
ÝewraziýaNet tarapyndan geçirilen söhbetdeşlikde birnäçe Türkmenistan hünärmeni Helsinki federasiýasynyň özüne ýörite energiýa syýasaty alyp barmak bilen, Türkmenistanyň adam hukuklaryny gowulaşdyrmaga mejbur edilip bilinjekdigi baradaky pikirini paýlaşmaýar. Bilermenleriň pikiriçe, soňky bir ýylda rus-türkmen ykdysady gatnaşyklarynyň giňelmegi Nyýazowyň häzirki wagtda şeýle basyşdan gowy goralýandygyny aňladýar.
Russiýa bilen Türkmenistanyň arasynda baglaşylan iň möhüm şertnama, 25 ýyllyk gaz üpjünçiligi şertnamasy bolup, şertnamanyň dowamynda Moskwa 350 milliard dollardan, Aşgabatda bolsa 150 milliard dollar girdeji gazanyp biler diýip, Türkmen hökümetiniň öňki eksperti Nadýa Badykowa aýtdy.
Badykowanyň pikiriçe, Nyýazowyň 2003-nji ýylyň aprelinde Moskwa eden sapary wagtynda baglaşylan we fewral aýynda Aşgabatda gol çekilen giň ikitaraplaýyn ykdysady hyzmatdaşlyk şertnamasy bilen baglaşylan gaz üpjünçiligi şertnamasy Russiýanyň Türkmenistanda täsiriniň artýandygyny görkezýär. Şeýle hem, Nyýazowyň Russiýa syýasy garaşlylygyny we Moskwanyň syýasy status-kony saklamaga bolan gyzyklanmasyny görkezýär diýip, Fulbraýtyň öňki alymy we Jorj Waşington uniwersitetiniň häzirki işgäri Badykowa goşýar. Badykowa: "Russiýa Türkmenistanda demokratiýanyň ornaşmagyna goşant goşmak islemeýär we islemeýär" -diýdi.
Moskwa üçin Türkmenistan bilen gatnaşyklary giňeltmek geosyýasy many berýär. Badykowa: "Olar [Russiýanyň ýolbaşçylary] Türkmenistanyň Merkezi Aziýada möhüm orny eýeleýändigine düşünýärler ... we ol ýerde Amerikalylar [ABŞ harby bazalary] ýok, bu ýer boş ýaly".
Taryhy nukdaýnazardan seredilende, Moskwanyň daşary syýasaty hasaplamalarynda adam hukuklary hiç wagt uly rol oýnamady. Emma käbiri rol oýnasa-da, käbir bilermenler energiýa syýasatynyň üýtgemeginiň Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýyna täsir etjekdigine şübhelenýärler. “Russiýa diňe bir adam hukuklary bilen gyzyklanmaýar [Türkmenistan bilen gatnaşyklary kontekstinde]; köplenç halatda diktatorlar bilen iş salyşmagy makul bilýär - bu meseläni çözmek has aňsat "-diýdi.
"Mundan başga-da, rejimlere basyş etmek üçin uglewodorod üpjünçiligini ulanmagyň hiç hili mysaly ýok - Yraga garşy girizilen sanksiýalar netije bermedimi?"
2002-nji ýylyň noýabr aýynda ýurtda Nyýazowa garşy janyna kast etmek synanyşygy başlanaly bäri halkara jemgyýetçiligi Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýyna has içgin syn etdi. Nyýazow, köplenç halkara guramalarynyň, şol sanda BMG we Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (ÝHHG) beren beýanatlaryna, şeýle hem ABŞ-ny goşmak bilen aýry-aýry ýurtlaryň tankytlaryna üns bermeýär.
Wenada ýerleşýän Halkara Helsinki Adam Hukuklary Federasiýasynyň ýerine ýetiriji direktory Aaron Rodes: "Türkmenistan BMG we ÝHHG-nyň ýazgarylmagyndan peýda görmeýär, ykdysady abadançylygyna ýa-da başga birine peýdasy degmeýär" -diýdi. "Mesele, şol bir wagtyň özünde-de onuň üçin kän bir ähmiýeti ýok ... Russiýanyň Türkmenistan bilen ykdysady gatnaşyklaryny adam hukuklary üçin ulanmagy mümkin däl."
Russiýa we onuň ýaranlary Türkmenistany ýazgarýan ýurtlara goşulmady. “Nyýazow işiniň erbetdigine düşünýär. Häzirki wagtda Russiýanyň goldawy onuň üçin diýseň möhüm "-diýdi.
Ken Stier.
“Ýewraziýanet”
