"Türkmenatlary" döwlet birleşiginiň öňki başlygy, Ahal-Teke atlarynyň meşhur seleksioneri Geldi Kärizowyň ýagdaýy agyr. Içeri işler ministrliginiň çeşmesi Türkmen Helsinki gaznasyna Kärizowyň tussag edilmeginiň, derňewiniň we kazyýet işiniň ýurduň hukuk goraýjy edaralarynyň işgärleri tarapyndan kanuny bozmak bilen baglanyşyklydygyny tassyklady. Kärizow Geldi 2002-nji ýylyň 30-njy ýanwarynda türkmen häkimiýetleri tarapyndan tussag edildi, jenaýat işi 2002-nji ýylyň 4-nji fewralynda açyldy we şondan soň 6-njy fewralda prokuror tussag etmek karary berdi. Habarlara görä, “Kärizowyň işi” Milli howpsuzlyk komiteti tarapyndan şol döwürde M.Nazarow tarapyndan ýolbaşçylyk edilipdi.
Ygtybarly çeşmelere görä, Kärizow KNB-e getirilende, sorag wagtynda özüne berlen ilkinji sorag B. Şyhmyradow bilen gatnaşygy bilen baglanyşykly. Oppozisiýa bilen baglanyşyklaryny boýun aldyryp bilmän, KNB telewizorda çykyş etmek üçin Kärizowy gözläp başlady, şol ýerde atlaryny, pullaryny, awtoulaglaryny we hususy emläklerini ogurlandygyny boýun almaly boldy. Kärizowyň özüni günäkärlemäge gol çekmäge mejbur etmek üçin, oňa KNB-de adamlaryň nähili gynalýandygy görkezildi. Wideoýazgylarda türkmenleriň tussaglykdan öňki tussaghanalarynda we türmelerinde ulanylýan gynamalaryň iň täsirli görnüşleriniň biri görkezildi: tussagyň jyns agzalaryna iňňe ulanylýar we elektrik togy ondan geçýär. Akyl we beden taýdan halys bolan Geldi Kärizow boýun almak - özüni günäkärlemek bilen çykyş etmäge mejbur boldy.
Howpsuzlyk gullugy Kärizow günäni boýun alandan soň, Kärizowyň aýalyndan 53 million manat (2300 ABŞ dollara barabar) jerime tölemegini talap etdi. KNB işgärleri resminamalar, kagyzlar we kompýuter ýaly ähli emläkleri ellerinden aldylar. Şeýle-de bolsa, aýaly käbir resminamalary ýatda saklamagy başardy. Netijede, bu resminamalar Geldi Kärizowyň käbir aýyplamalarda bigünädigini subut etmäge kömek etdi.
G. Kärizow tussag edilen pursatyndan başlap, akyla sygmaz, adamkärçiliksiz çemeleşmeler sebäpli ýürek agyry, insult, ysmaz we pnewmoniýa duçar boldy. Keseller sebäpli ýanynda kömek bolmasa hereket edip bilmedi. Mundan başga-da, kazyýet işinde ýürek keselinden ejir çekdi, ýöne muňa garamazdan, KNB işgärleri ony kazyýete gatnaşmaga mejbur etdiler.
Ýurtdaky doly bikanunçylyk we KNB işgärleriniň Nyýazowyň Türkmenistanyň raýatlaryny bikanun günäkärlemek baradaky buýrugyny ýerine ýetirýändigi, başda Kärizowda aýyplanýan atlaryň we pul ogurlygynyň soň ýitirim bolandygy bilen subut edilýär. Şeýle-de bolsa, Kärizow geleňsizlikde (sport kuboklary, jam käseleri ýaly köne zatlaryň başga bir hasapda goýulan kagyzyna gol çekdi) we wezipesinden hyýanatçylykly peýdalanmakda aýyplandy. Kärizowyň kazyýet işinde şaýatlar görkezmelerini diňe psihologiki basyş astynda berendiklerini aýtdylar. Şaýatnamanyň düýp manysy, derňew astyndaky adamyň at gaçakçylygy bilen meşgullanandygy aýdylýar. Şaýatlar KNB işgärleriniň Geldi Kärizowa töhmet atmak üçin basyş edendiklerini aýtdylar.
Mundan başga-da, “Geldä garşy subutnama almak üçin öz dogany türmede iň agyr sütemlere we gynamalara sezewar edildi” (Seret: 03/19/2002 Gundogar).
Geldi Kärizowy gorkuzmak suddan soň dowam etdi. Ýürek agyry sebäpli türme keselhanasyna düşdi. Muňa garamazdan, agyr syrkaw we iki aýda 30 kg töweregi agramyny ýitiren Geldi Kärizow 3 aýlap sorag edildi. Kärizowyň aýaly, adamsynyň agyr ýagdaýy we ýörite hyzmatlaryň bikanun hereketleri barada häkimiýetlere hat ýazdy. Häkimiýetler jeza hökmünde bir gün öň ikinji gezek ýürek keselinden ejir çeken Kärizowy keselhanadan çykardy we türmä iberdi. Häzirki wagtda Kärizowyň ýagdaýy agyr.
Mundan başga-da, THF-a, howpsuzlyk işgärleriniň Kärizowyň garyndaşlaryna haýbat atýandyklaryny, maşgala agzalarynyň "jany we çagalarynyň howpsuzlygy üçin aladalanmalydygyny" aýdyldy. Bu, Türkmenistanda diňe bir rejime garşy çykýan adamy däl, eýsem tutuş maşgalasyny hem fiziki we ahlak taýdan ýok etmegiň Staliniň repressiw usullaryny ulanmak tejribesini tassyklady.
Kärizow tussag edilenden soň dessine halkara guramalarynyň, şol sanda adam hukuklary guramalarynyň resmi ýüz tutmalary we beýanatlary ýerine ýetirildi. Bu guramalaryň gahar-gazaby we ähli aýlawly ýollardan dörän jenaýat işiniň aç-açan ýasalmagy bölekleýin täsir etdi: atlar, pul we emläk maşgalasyna gaýtaryldy. Onda Kyarizowyň günäsi näme? Türkmen Helsinki gaznasy, Nyýazowyň ýurtdaky aýylganç ykdysady syýasaty we syýasy tertibi bilen ylalaşmaýandygyny mälim eden Geldi Kärizowy syýasy tussag hasaplaýar. Şübhesiz, türkmenleriň gizlin gulluklary Nyýazowyň buýrugy bilen Kärizowy türmä saldy. Soňkusy telewideniýede aç-açan çykyş edip, hukuk goraýjy edaralara Kyarizow bilen baglanyşykly meseläni çözmek üçin ýüz tutdy. Hemişe bolşy ýaly, Nyýazow ikiýüzli gepledi: ona kanuna laýyklykda terbiýe beriň, ýöne jeza bermegi unutmaň. Şeýle görkezmeden soň, türkmen resmileri Kärizowy gözenegiň aňyrsynda goýmakdan hiç çekinmediler.
THF Kärizowyň saglyk ýagdaýy barada alada edýär we Geldi Kärizowyň derrew türmeden boşadylmagyny talap edýär. Şeýle hem, hukuklarynyň we azatlyklarynyň bozulmagy üçin jogapkär ähli adamlaryň jogapkärçilige çekilmegini talap edýäris.
THF adam hukuklarynyň ýurtdaky yzygiderli kanun bozulmalara garşy adalatly kazyýet işine, häkimiýetleriň bikanun hereketlerine garşy şikaýat etmek, tussaglara adamkärçilikli çemeleşmek üçin öz nägileligini bildirdi. Türkmen häkimiýetleri güman edilýänleriň we tussag edilenleriň garyndaşlaryny yzarlamak baradaky wagşy tejribäni bes etmeli.
Halkara adam hukuklary guramalarynyň Halkara Gyzyl Haç guramasynyň wekillerine türkmen türmelerine girmegine rugsat bermek zerurlygy baradaky ýüzlenmelerini goldaýarys.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki Fond.
