Türkmenistanda zor bilen ýitirim bolmagyň öňüni almak üçin gyssagly çäreler görülmeli!
“Olary diri görkeziň!” Kampaniýasynyň mejbury ýitirim bolanlaryň halkara güni bilen baglanyşykly beýany.
On bäş ýyl ozal Türkmenistan ilkinji gezek zor bilen ýitirim bolmak tolkunyny başdan geçirdi. 2002-nji ýylyň ýazynda we tomsunda birnäçe ýokary derejeli hökümet işgäri, esasanam howpsuzlyk we goranmak ministrliklerinden adamlar 10 ýyldan 20 ýyla çenli azatlykdan mahrum edildi. Olaryň atlary: Allamyrat Allagulyýew, Gurban Annadurdyýew, Gurbandurdy Begenjow, Haýyt Kakaýew, Seýitbaý Gandymow, Kerimguly Ýoldaşow, Hudaýguly Halykow, Baýramguly Hudaýgulyýew, Muhammet Nazarow, Batyr Sarjaýew. Bu türkmen işgärleriniň syýasy äheňli diýlip hasaplanylýan basyşda ilkinji gezek işden aýrylmagy we tussag edilmegi däldi. Emma bu tussag edilmeler, tussaglaryň geljekki ykbaly bilen baglanyşykly öňki tussaglardan düýpgöter tapawutlydy: tussag edilen pursatyndan bäri hiç kim bilen aragatnaşyk saklamady. Başgaça aýdylanda, olar türmede ýitirim boldular.
Soňky 15 ýylda Türkmenistanyň türmelerinde, şol sanda 2016-njy we 2017-nji ýyllarda başga-da köp adam zor bilen ýitirim boldy. “Olary diri görkeziň!” Kampaniýanyň hasabatlarynda adamlaryň türmelerde üzňelikde saklanmagynyň ýüzden gowrak resminamasy bar, käbir ýagdaýlarda 15 ýyldan gowrak wagt bäri.
Raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara şertnama laýyklykda, zor bilen ýitirim bolmak adam hukuklarynyň düýpli bozulmagydyr. Mundan başga-da, olar tussaglara we olaryň maşgalalaryna adamkärçiliksiz we kemsidiji çemeleşmegiň bir görnüşini emele getirýär we şonuň üçin BMG-nyň Gynamalara garşy konwensiýasyna ters gelýär. Türkmenistan Bileleşigi we Gynamalara garşy konwensiýany tassyklady we konstitusiýa düzgünleri milli kanunçylygyň halkara hukugyna laýyk gelmelidigini nygtaýar. Türkmenleriň jenaýat kanunlary, edilen jenaýata garamazdan tussaglaryň doly izolýasiýa edilmegine ýol bermeýär. Şeýle-de bolsa, ýurduň häkimiýetleri sözleri, täsiri ýa-da jemgyýetdäki orny sebäpli mutlak güýjüne syýasy howp diýip hasaplaýan adamlara bu rehimsiz we bikanun jezany berýärler.
Muhammet Nazarow bilen Tirkiş Tyrmyýewiň ykbaly, türkmen häkimiýetleriniň şeýle "howplardan" dynmakda nähili rehimsizdigini görkezýär: Milli howpsuzlyk komitetiniň öňki başlygy Muhammet Nazarowa degişli kazyýet resminamalary elýeterli däl, hatda höküminiň dowamlylygy düşnüksiz. Tirkiş Tyrmyýewiň türme möhleti 2012-nji ýylyň mart aýynda tamamlanmalydy. Muňa derek, garaşylýan boşadylmagyndan birnäçe gün öň maşgalasyna hiç hili maglumat ýa-da resminama berilmedik türme düzgünlerini bozandygy üçin goşmaça 7 ýyl azatlykdan mahrum edilendigi habar berildi. Ikinji möhletiniň gutarmagyndan iki ýyl öň, 2017-nji ýylyň ýanwar aýynda aradan çykdy.
Ýitirim bolanlaryň köpüsi 2000-nji ýyllaryň başynda ýurdy sarsdyran basyş tolkunynda tussag edildi. Ýitirim bolanlaryň iň uly topary 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda Türkmenistanyň şol wagtky prezidenti bolan Saparmyrat Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygynda aýyplandy. Döwlet agdarylyşygy synanyşygyna gönüden-göni gatnaşmakda aýyplanyp, 60-dan gowrak adam tussag edildi. Olaryň käbiri türmede öldi, beýlekileriň ykbaly henizem belli däl. Bu köpçülikleýin tussag ediş tolkuny Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasyna, ÝHHG-nyň gatnaşyjy döwletlerine ÝHHG-nyň islendik döwletinde ýüze çykýan çynlakaý adam hukuklary meselelerini derňemäge we çözmäge mümkinçilik berýän Moskwa mehanizmini işe girizmäge itergi berdi. ÝHHG-nyň Türkmenistan boýunça ýörite hasabatçysy, agdarlyşyk synanyşygynda aýyplanýanlary tussag etmek, kazyýet işi we soňra tussag etmek wagtynda bolup geçen giňden ýaýran adam hukuklarynyň bozulmagy barada jikme-jik maglumat berdi. Hasabatda bu düzgün bozmalaryň arasynda biri-birinden aýrylmak tussag edilendigi aýdylýar. BMG-yň Baş Assambleýasynyň 2003 we 2004-nji ýyllardaky iki karary esasy boldy. 2006-njy ýylda BMG-nyň Baş sekretarynyň Türkmenistanda adam hukuklary baradaky hasabatynda ýitirim bolanlaryň ýagdaýy ýene-de agzaldy.
“Olary diri görkeziň!” Kampaniýasy başlaly bäri 2013-nji ýylda halkara guramalar we köp hökümet Türkmenistandan zor bilen ýitirim bolmak tejribesini bes etmegini yzygiderli talap edip başladylar. BMG Adam Hukuklary Geňeşi we BMG Gynamalara garşy Komitet ýakynda zor bilen ýitirim bolmagyň 2016-njy ýylyň noýabr we 2017-nji ýylyň mart aýyndaky Türkmenistan baradaky jemleýji gözegçiliklerinde BMG-nyň Gynamalara garşy konwensiýasynyň we HGHK-nyň Türkmenistan tarapyndan çynlakaý we yzygiderli bozulýandygyny aýtdy. Ýewropa Bileleşigi Türkmenistan bilen her ýyl geçirilýän Adam hukuklary gepleşikleriniň çäginde bu meseläniň çözgüdini tapmaga synanyşýar. 2015 we 2016-njy ýyllarda Ýewropa Parlamenti adam hukuklary, şol sanda mejbury ýitirim bolmaklar sebäpli ÝB-Türkmenistan Hyzmatdaşlyk we Işewürlik Ylalaşygynyň tassyklanmagyny iki gezek yza süýşürdi. BMG Adam Hukuklary Geňeşi 2014-nji ýylyň oktýabr aýynda Türkmenistanyň öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradowyň mejbury ýitirim edilmeginiň we beýleki köp sanly adam hukuklarynyň bozulmagynyň pidasy hökmünde ykrar edilmegi barada karar berdi. Geňeş Türkmenistanyň nirede saklanýandygyny açyp görkezmelidigini, özüne we maşgalasyna kanuny çäreleri görmelidigini we geljekde şuňa meňzeş hyýanatçylykly hereketleriň öňüni almalydygyny aýtdy. Üç ýyl töweregi wagt geçensoň, Türkmenistan henizem bu karara jogap bermedi.
Halkara jemgyýetçiliginiň yzygiderli basyşyna garamazdan, Türkmenistanyň häkimiýetleri ýitirim bolanlar barada öz maşgalalaryna, Türkmenistanyň jemgyýetine we halkara jemgyýetçiligine maglumat bermedi, hökümetara guramalaryň degişli kararlaryny ýerine ýetirmedi we bu işi bes etmek üçin möhüm ädim ätmedi. Muňa derek bu mesele boýunça adam hukuklarynyň gödek bozulmagy, halkara guramalary bilen netijesiz “gepleşik” bolýar.
Ýakynda zor bilen ýitirim bolan başga bir pidanyň aradan çykmagy meseläniň çözülmeginiň gyssaglydygyny aç-açan ýatladýar: Türkmenistanyň prezidentiniň Howpsuzlyk gullugynyň öňki başlygy Akmyrat Rejepow tussaglykda daşarky dünýä bilen aragatnaşyk saklamazdan 10 ýyldan soň 2017-nji ýylyň 10-njy awgustynda türmede aradan çykdy. Umuman alanyňda, “Olary diri görkeziň!” kampaniýasynyň sanawyndan azyndan bäş adam habar beriş serişdeleriniň habarlaryna we garyndaşlarynyň maglumatlaryna görä 2015-nji ýylyň dekabry bilen 2017-nji ýylyň awgust aýynyň arasynda türmede aradan çykdy.
2015-nji ýylyň sentýabr aýynda Warşawada ÝHHG-nyň adam ölçeglerini durmuşa geçirmek ýygnagynda eden çykyşynda türkmen häkimiýetleri öz ýurtlarynda zor bilen ýitirim bolmagyň bardygyny aç-açan boýun almadylar, ýöne türme şertleri “uzak möhletli tussag edilenler” bilen baglanyşykly meseläniň bardygyny ilkinji gezek boýun aldylar. Türkmenistanyň 2016-njy ýyldaky indiki ýygnagynda ýurduň häkimiýetleriniň “Olary diri görkeziň!” Kampaniýasynyň sanawyndan käbir adamlaryň boşadandygyny aýtdy we başga-da birnäçe adamyň ykbaly barada halkara guramalaryna habar berdi. Şeýle-de bolsa, bu maglumatlar köpçülige aýan edilmedi we ýurduň türmelerine girip bilmeýän Halkara Gyzyl Haç komiteti ýaly garaşsyz gözegçiler tarapyndan tassyklanyp bilinmez. Häkimiýetler 2015-nji we 2017-nji ýyllar aralygynda türmede ölen käbir adamlaryň jesetlerini hem yzyna gaýtardy. Bu kiçijik ädimler on ýyldan gowrak wagt bäri ýitirim bolan meseläni doly dymmakdan we doly bilmezlikden has gowy bolsa-da, henizem bu meseläniň hakyky çözgüdinden gaty daşdadyr.
Aslynda, ýitirim bolmagyň çözgüdi köp ýyllap üzňelikden soň jesetleri yzyna gaýtarmak ýa-da ýapyk gapylaryň aňyrsynda halkara guramalary bilen käbir çäklendirilen maglumatlary paýlaşmak däl. Çözüw, tussaglara garyndaşlary, aklawçylary we HGHK ýaly garaşsyz gözegçiler tarapyndan derrew girmegini üpjün etmek. Çözüw, ýitirim bolanlaryň daşarky dünýä bilen aragatnaşykda bolmagyny üpjün etmekdir. Çözüw, olaryň diridigini subut etmekdir.
Türkmen türmelerinde dowam etdirilýän zorlukly ýitirimlikler, şol sanda 2016-2017-nji ýyllarda bolup geçen iň soňky ýitirim bolmak, “Olary diri görkeziň” atly kampaniýa bilen resmileşdirilenler tutuş halkara jemgyýetçiligi üçin çynlakaý kynçylyk döredýär. Demokratik ýurtlaryň we halkara guramalaryň ýolbaşçylarynyň diňe köpçülige we gönü beýanatlaryna we hereketlerine we ykdysady hyzmatdaşlygy Türkmenistanda adam hukuklary pudagynda hakyky ösüş bilen baglanyşdyryp biljekdigine ynanýarys. Demokratik ýurtlaryň we halkara guramalaryň ýolbaşçylaryny Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýaramazlaşýan ýagdaýyna iň çynlakaý jogap bermäge çagyrýarys. Türkmenistanyň türmelerinde zor bilen ýitirim bolanlaryň pidalaryna garşy gyssagly çäre görmegiň wagty geldi. Ýogsam, ýitirim bolanlaryň hemmesine pajygaly ykbal garaşýar.
***
“Olary diri görkeziň!” Adam hukuklary kampaniýasy 2013-nji ýyldan bäri Türkmenistanyň türmelerinde uzak möhletli azatlykdan mahrum edilen tussaglaryň hukuklaryny goramak üçin işleýär we tussag edilen pursadyndan doly izolýasiýa saklanýan we Türkmenistandaky türmelerde zor bilen ýitirim bolmak tejribesiniň soňuna çykmak üçin iş alyp barýar. Kampaniýa halkara raýat raýdaşlyk platformasynyň goldawy bilen işleýär we adam hukuklaryny goraýjylaryň we bilermenleriň giň topary we Birleşen Milletler Guramasy, ÝHHG we Ýewropa Bileleşigi ýaly hökümetara guramalar bilen işjeň gatnaşýar.
“Olary diri görkeziň!” Halkara kampaniýasy
