Ýewropa Bileleşigi mart aýynda Aleksandr Lukaşenkonyň hökümetiniň prezident saýlawlarynyň netijelerini galplaşdyrmagy sebäpli Belarusa garşy sanksiýalar girizmek meselesini ara alyp maslahatlaşýar.
Ýewropanyň Belarusda adam hukuklarynyň bozulmagy baradaky aladasy ruhlandyrýar. Şol sebäpden, şol Ýewropa Bileleşiginiň dünýäniň iň repressiw diktatorlarynyň biri tarapyndan dolandyrylýan Türkmenistan bilen söwda şertnamasy gözleýändigini bilip, gaty geň galdym.Ýewropa Parlamenti ýakyn hepdelerde gol çekmäge ygtyýar berip biler.
Belarusda diktator rejim hem dolandyrylýar, ýöne ol ýerde demokratik oppozisiýa, çäkli bolsa-da, öz pozisiýasyny beýan etmek, syýasy guramalar döretmek we saýlawlara gatnaşmak mümkinçiligi bardy. Belarusda häkimiýetler adamlary 12-15 günläp gözenegiň aňyrsyna taşlaýarlar; Türkmenistanda - 12-15 ýyl.
Men Türkmenistanyň raýaty, ýöne häkimiýetleriň pikirini paýlaşmaýandygym üçin bosgunlykda ýaşamaga mejbur bolýaryn. Watanymda dissidentler köp, ýöne diňe az sanlysy ony terk etmegi başarýar. Hakykat, häkimiýetler bilen ylalaşmaýandyklaryny aýtmaga het edip bilýän adamlar, ruhy hassahanada ýa-da gözenegiň aňyrsynda köp ýyllap galýarlar. Men bagtlylaryň biri: halkara jemgyýetçiliginiň gatyşmagy netijesinde 3,5 aýdan soň boşadyldym.
Türkmen kanunçylygy, Türkmenistanyň ilkinji we ömürlik prezidenti, Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň içerki we daşary syýasatynyň kanunydygyna şübhe döretmek üçin ömürlik azatlykdan mahrum edilip bilinjek synanyşyklary kesgitleýär.
Türmede bu “jenaýat” üçin wagt geçirýän adamlar bilen tanyşdym. Olaryň köpüsiniň gynamalara sezewar edilendigini bilýärin, häzirki wagtda tussag edilmegiň şertleri diňe duşuşanymyzda 2003-nji ýyl bilen deňeşdirilende hasam erbetleşdi. Bu adamlara garyndaşlary we dostlary bilen habarlaşmak gadagandyr, olar işinden ýa-da mekdepden kowulýarlar. Köpüsi garyndaşlarynyň nirededigini bilenoklar. Häkimiýetler Halkara Gyzyl Haç guramasynyň wekillerine türkmen türmelerine baryp görmäge rugsat bermeýär. Elbetde, olaryň gizlemeli zady bar.
Sowet döwründe Türkmenistanda ulaldym. Ýurtda häzirki bir partiýaly sistema diňe Nyýazowyň giňden ýaýran şahsyýet kultynda tapawutlanýar.
Watanymda bir degişme bar: Türkmenistanyň ýaşaýjylary üç kategoriýa bölünýär - eýýäm türmede oturyp çykanlar, häzir türmede oturanlar we ýakyn wagtda türmede girjekler.
Bu degişme hakykatdan uzakda däl. Ýurtda söz azatlygy ýok. Köpüsi dini ynançlary üçin türmä taşlanýar. Hökümetiň hökmany orta bilimi çäklendirýändigi sebäpli bary-ýogy dokuz ýyl bilim alan garyndaşlarymyň we dostlarymyň çagalary üçin we Nyýazowyň pensiýa ulgamyny ýatyrjakdygyny aýdanda ene-atam üçin alada edýärin.
Türkmenistanyň ýaşaýjylary diňe halkara guramalaryna - BMG, Ýewropa Bileleşigi we Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasyna bil baglap bilerler. Olaryň pikiriçe, halkara jemgyýetçiliginiň türkmen diktator rejimine edýän basyşy olaryň ykbalyny ýeňilleşdirer. Olar, meniň ýaly bu guramalaryň Türkmenistandaky diktaturany kabul etmejekdigine we esasy adam hukuklaryny goramagyna umyt baglaýarlar.
Ähtimal, ÝB söwda şertnamasy meniň ýurdumdaky häkimiýetleri has açyk syýasat alyp barmaga we adam hukuklary ýagdaýyny gowulandyrar diýip umyt edýär. Şunuň bilen baglylykda, Ýewropa geçen ýyl türkmen hökümetiniň çaga zähmetini gadagan edýän kanuny kabul etmegi we ÝHHG-nyň Milli Azlyklar boýunça Ýokary Komissarynyň bu ýurda gelmegine rugsat bermek ýaly birnäçe ownuk “dogry ugurda” ädim ädýär.
Ýöne Ýewropa Bileleşiginden watanymda bolup geçýän wakalara has içgin göz aýlamagyny we hökümetiniň söwda şertnamasyny esaslandyrmak üçin hakykatdanam uly üýtgeşmeler girizmäge taýynmy diýen soraga jogap bermegini isleýärin. Şunuň bilen baglylykda, Belarusa garşy meýilleşdirilen sanksiýalar meselesine gaýdyp gelmek isleýärin. Ýagdaýyň has erbetleşýän Türkmenistan barada aýdylanda bolsa, ÝB hiç hili sanksiýa girizmedi we indi ol ýerdäki rejime şa sowgady bermekçi.
Gynandyryjy zat, Brýusseldäki resmi toparlar türkmenleriň “gündelik hakykatlaryna” berk garşylyk görkezmekden saklandy. Belki, Belarusda bolşy ýaly, meniň ýurdumda-da häkimiýetler saýlawlaryň netijelerini düzse, has aýgytly görkezerler? Emma Nyýazow ömürlik prezident saýlanýar we häkimiýetleri tankytlamak dönüklik bilen deňeşdirilýän ýurtda haýsy “saýlawlar” geçirilip bilner?
Erkinligimi halkara jemgyýetçiligine bergili. ÝB-ni adam hukuklary ugrundaky göreşde yzygiderli bolmaga we Nyýazow rejimi bilen söwda şertnamasyny baglaşmazdan ozal hakyky reformalary amala aşyrmagyny talap edýärin. Türkmenistanyň halkyny hakyky özgerişlige umytdan mahrum etmemegiňizi haýyş edýäris.
Farid Tuhbatullin – “Adam hukuklary üçin türkmen başlangyjy” hökümete degişli bolmadyk guramanyň başlygy,
International Herald Tribune, ABŞ
Terjime InoSMI.Ru
