Merkezi Aziýa ýurtlary Ýewropada we Ýewraziýada adam hukuklaryny iň erbet bozýanlaryň hataryndadyr, emma Gruziýada "Gül rewolýusiýasy bilen häsiýetlendirilýän sebitde ters ýa-da garşydaş tendensiýa" bar diýip, Nýu Jersi ştatynyň respublikan kongresmeni Kristofer Smit aýtdy.
Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Helsinki komissiýasynyň başlygy Smit 20-nji noýabrda ABŞ-nyň Kongresiniň resmi taýdan çap edilmegi üçin Merkezi Aziýada demokratiýalaşma barada çykyş etdi.
Onuň pikiriçe, Gyrgyzystan prezident Askar Akaýewiň 2005-nji ýylyň oktýabr aýynda geçiriljek prezident saýlawlarynda, 2005-nji ýylyň fewral aýynda geçiriljek parlament saýlawlarynda we ýurduň nägilelik hereketleriniň taryhynda gaýtadan saýlawa gatnaşmajakdygyny yglan edendigini göz öňünde tutup, gysga möhletde iň "gyzykly" perspektiwalary hödürleýär.
Aşakda ABŞ Kongresiniň resmi neşirinde çap edilen beýan bar:
108-nji Kongresiň işi golaýlap barýarka, energiýa baý we geostrategiki taýdan möhüm sebit bolan Merkezi Aziýada demokratiýalaşma barada käbir bellikler etmek isleýärin. Sebitdäki ähli ştatlar, terrorçylara garşy göreşde Waşington bilen hyzmatdaşlyk edýän dünýewi liderler tarapyndan dolandyrylýar. Owganystany durnuklaşdyrmak üçin Özbegistanda we Gyrgyzystanda ABŞ bazalary bar. Bu hyzmatdaşlyk, Merkezi Aziýanyň prezidentleri üçin hem peýdaly, elbetde, dowam etmeli. Emma, gynansak-da, bu ýurtlar ÝHHG giňişliginde adam hukuklaryny iň çynlakaý bozýanlardyr. Sebitiň syýasy arenasynda "super prezidentler" agdyklyk edýär, parlamentler we kazyýetler ýerine ýetiriji häkimiýete garaşly. Habar beriş serişdeleri hökümetleriň güýçli basyşyna sezewar edilýär; Sowet döwründäki senzura Özbegistanda we Türkmenistanda dowam edýär. Merkezi Aziýa döwletleriniň deň derejede häsiýetli aýratynlygy korrupsiýa bolup, ol diňe bir dolandyryjy maşgalalary we dolandyryjy elitada birnäçe adamy baýlaşdyrman, eýsem erkin metbugatyň we garaşsyz kazyýetleriň ösmegine päsgel berdi.
Şeýle kesgitlemäniň köp elementiniň dürli derejedäki post-sowet döwletlerine, şol sanda Russiýa-da ulanylyp bilinjekdigini aýtmak adalatly. Şeýle-de bolsa, bir ýyl ozal Gruziýada bolup geçen Gül rewolýusiýasy bilen häsiýetlendirilen sebitde käbir garşydaş ýa-da bäsdeş tendensiýanyň bardygyny bellemek möhümdir. Gruziýanyň geçmeli ýoly gaty uzyn bolsa-da, onuň lideri Prezident Mihaýil Saakaşwiliniň kanunylygy ýa-da meşhurlygy sorag astynda. Mundan başga-da, galp saýlawlaryň netijelerini agdarmak üçin alyp baran parahatçylykly protest hereketi, öňki Sowet Soýuzynyň hemme ýerinde oppozisiýa aktiwistlerini jemgyýetiň kimiň dolandyrýandygyny we nädip dolandyryp boljakdygyny aýdyp biljekdigini öňe sürdi.
Merkezi Aziýanyň ýolbaşçylary Gruziýada ýagdaýlaryň ýagdaýlaryndan düýpgöter tapawutlydygyny, hiç hili meňzeşligiň mümkin däldigini bellediler. Şeýle-de bolsa, Gruziýanyň mysalyndan olaryň teninde garynja ýöredi. Bu, şu ýylky ýaly Merkezi Aziýada geçirilen saýlawlaryň berk bolşy ýaly berk gözegçilik astynda saklanmagynyň we öňünden aýdylýan netijeleriň berilmeginiň sebäplerinden biridir.
Mysal üçin, Özbegistan dekabr aýynda parlament saýlawlaryny geçirer. 1992-1993-nji ýyldan bäri oppozisiýa partiýalaryna Özbegistanda işlemek gadagan edildi. Waşingtonyň basyşyna garamazdan, Taşkent şu ýyl oppozisiýa partiýalaryny hasaba almakdan ýüz öwürdi we saýlawlara diňe hökümet tarapdary partiýalary goýdy. Üstesine-de, Özbek häkimiýetleri oppozisiýa kandidatlarynyň bir agzaly ýaryşlarda hasaba alynmagynyň öňüni alyp bildiler - muňa garamazdan, resmiler oktýabr aýynda Warşawada geçirilen ÝHHG-nyň adam ölçeglerini durmuşa geçiriş synyna ABŞ-nyň wekiliýetine oppozisiýa kandidatlarynyň gatnaşyp biljekdigini aýtdylar. Netije öňünden görnüp durdy: başga pikirleri aýtmazdan we hökümetiň ýerine ýetiriji häkimiýetine gözegçilik etmek hukugyndan mahrum bolan başga bir hökümet tarapdary "jübü" parlamenti. Bellemeli, soňky aýlarda Özbegistanda halk arasynda nägileligiň birnäçe gezek ýüze çykandygyny; Prezident Yslam Karimowyň berk gözegçilikde saklaýan syýasy ulgamy, köpleriň pikir edişinden has durnuksyzdyr.
Goňşy nebite baý Gazagystanda oppozisiýa partiýalary hasaba alyndy we sentýabr aýynda geçiriljek parlament saýlawlaryna gatnaşyp bildiler. Gazagystan ozal ÝHHG-nyň 2009-njy ýylda başlyk bolmak isleýändigini mälim etdi we köp synçylar Gazagystanyň mümkinçiliklerini parlament saýlawlarynda gowy alyp barmak bilen baglanyşdyrdylar. Şeýle-de bolsa, köp düzgün bozulmalara we hökümete tarapdar partiýalaryň we oppozisiýanyň deň däl oýun meýdançasynda oýnamagyna salgylanyp, ÝHHG we Ýewropa Geňeşi tarapyndan berlen baha esasy faktor boldy. Gazagystanyň ÝHHG-nyň başlyklygyny almak mümkinçiligi aç-açan azaldy. Şol bir wagtyň özünde ABŞ-nyň Adalat ministrligi tarapyndan korrupsiýa sebäpli derňeýän Prezident Nursultan Nazarbaýew 2006-njy ýylda ýene bir möhlete dalaş etmek isleýändigini mälim etdi. Käbir teswirçiler onuň, oppozisiýany garaşylmadyk ýagdaýda tutmak üçin indiki ýyl "garaşylmadyk" saýlawlar geçirmegi mümkin. Eger ýeňiş gazanyp, ýene ýedi ýyl galsa, jemi 25 ýyla golaý işinde bolar.
Görnüşinden, Merkezi Aziýanyň liderleri prezident wezipesini agyr hasaplamaýarlar: Täjigistanyň prezidenti Imomali Rahmonow geçen ýyl konstitusiýa üýtgetmeler girizmek boýunça 2020-nji ýyla çenli prezident bolup biljekdigine referendum geçirdi. Hakykatdanam, Täjigistan Merkezi Aziýada yslam syýasy işjeňligine ýol berilýän ýeke-täk ýurt. Geljek fewralda oppozisiýa we yslamçy partiýalaryň gatnaşjak parlament saýlawlaryna sabyrsyzlyk bilen garaşýarys.
Ýer ýüzünde iň repressiw ýurtlaryň biri bolan Türkmenistan barada aýdylanda bolsa, dini azatlyk babatynda käbir öňegidişlikleriň bardygyny bellemekden hoşal. Prezident Saparmyrat Nyýazowyň hökümeti dürli dinleriň agzalary üçin hasaba alyş işini liberallaşdyrmak üçin birnäçe ädim ätdi - her sebitde 500 ýaşululary talap etmegiň ýerine, belli bir dini jemagatyň hasaba alynmagy üçin tutuş ýurt üçin diňe 5 adam talap edilýär . Köp ýyllaryň dowamynda diňe Yslamyň sünni bölümi we Rus prawoslaw kilisesi kanunydy; häzirki wagtda Aşgabatda Baptistleri, Adwentistleri, Hari Hare Krişnalary we Bahaýylary hasaba aldy. Mundan başga-da, häkimiýetler alty sany Iýegowa şaýadyny boşatdy, ýöne ýene ikisi türmede galýar ".
Şeýle-de bolsa, beýleki tarapdan demokratiýalaşma hiç hili öňegidişligi görkezmedi. Türkmenistan öňki Sowet Soýuzynda ýeke-täk partiýaly döwlet bolmagynda galýar we Nyýazowyň şahsyýet kulty henizem dowam edýär. Ýakynda 2008-nji ýylda prezident saýlawlaryny geçirmek meselesini gozgamaga synanyşdy. Şeýle-de bolsa, bu etapda ýygnanan işgärler we abraýly adamlar bu hakda eşitmek islemediler. Nyýazowyň Türkmenistanyň hemişelik lideri bolmagyny "talap etdiler"; öwgülerinden pespällik bilen bu meseläni gün tertibinden aýyrdy.
Bu bizi Gyrgyzystana getirýär, köp babatda Merkezi Aziýanyň iň gyzykly döwletlerinden biri. Sebitiň ähli liderlerinden diňe 15 ýyla golaý wagt bäri işleýän prezident Asker Akaýew indiki ýyl gaýtadan saýlawa gatnaşmajakdygyny mälim etdi, ýöne pikirini üýtgeden halatynda bu meselä gaty üns berdi. Gyrgyzystan şeýle hem giň gerimli protest hereketiniň döwlet baştutanyny işden gitmäge mejbur eden ýeke-täk Merkezi Aziýa ýurdy: 2002-nji ýylyň tomsunda günorta etraplaryň birinde demonstrantlaryň jezalandyrylmagyna gaharly müňlerçe adam ýurduň esasy ýoluny bekledi we paýtagt Bişkeke ýöriş etjekdigini aýtdy. Ahyrynda hereket azaldy, ýöne jemgyýetçilik işjeňligi üçin görelde goýuldy.
Prezident Akaýewiň gaýtadan dalaş etmejekdigini yglan edendigi sebäpli, ýakyn wagtda geçiriljek parlament (2005-nji ýylyň fewral aýy) we prezident (2005-nji ýylyň oktýabr aýy) saýlawlary, şeýle hem Gyrgyzystanda nägilelik hereketleriniň taryhy göz öňünde tutulýar. Öňümizdäki birnäçe aýyň içinde Akaýew ykbaly karar bermeli: olaryň iň möhümi dalaşmalymy ýa-da ýok. Başga bir möhlet wezipede galmak kararyna gelse, demonstrasiýa başlamak howpy abanýar. Gyrgyzystan Gruziýa bolmasa-da, Gül rewolýusiýasy mümkin bolan ssenariýa hökmünde aradan aýrylmaly däldir. Akaýew işinden aýrylmak kararyna gelse, biz onuň, maşgalasynyň we töweregindäkileriň erkin we adalatly saýlawlaryň geçirilmegine garaşmagyna garaşmaly däldiris. Boris Ýeltsiniň Russiýada Wladimir Putini saýlaýşy ýaly, ýeňşini üpjün etmek üçin mirasdüşer saýlamaga synanyşar we şonuň ýaly hereket eder. Şeýle-de bolsa, bu kurs protestlere sebäp bolup biler.
Akaýewiň islendik karary - gaharly we aladaly goňşulary ony egninden synlaýarka - töwekgelçiligi öz içine alýar we Gyrgyzystanyň çäklerinden daşarda rezonans döredip biler. Şol sebäpli indiki ýyl Gyrgyzystanda geçiriljek saýlawlar diňe bir ýurduň özi däl, eýsem ýakyn we uzak ýurtlaryň paýtagtlarynda-da uly gyzyklanma döredýär. Geljek ýyl demokratiýalaşmagyň Merkezi Aziýada uly öňe gidişlik edendigini habar berip bilerin diýip umyt edýärin.
Waşington faýly.
