21-nji maýda Türkmenistana üç günlük resmi saparyň çäginde ÝHHG-nyň milli azlyklar boýunça ýokary komissary, ilçi Knut Wollebek prezident Gurbanguly Berdimuhammedow bilen duşuşdy we milli azlyklar bilen baglanyşykly meseleleri ara alyp maslahatlaşdy.
Wollebek türkmen lideri bilen söhbetdeşlikde Türkmenistanda ýaşaýan ähli etnik toparlaryň “hökümete zerurlyklary we islegleri barada habar bermek mümkinçiliginiň” bolmalydygyny aýtdy.
1995-nji ýylda geçirilen Türkmenistanyň soňky ilat ýazuwyna görä, bu ýurtda ýaşaýan raýatlaryň umumy sanynyň 23,4 göterimini etnik azlyklaryň wekilleri düzýär.
Olaryň ýarysy özbek diasporasynyň wekilleri, ondan soň ruslar, gazaklar, buluçlar, azerbaýjanlylar, koreýler we beýleki etnik toparlar bar.
Ýerli raýat aktiwistleriniň pikiriçe, özbek diasporasy häzirem iň ulusy, migrasiýa sebäpli beýleki etnik toparlaryň sany “ep-esli azaldy”.
Buňa öňki awtoritar lider Saparmyrat Nyýazow tarapyndan yglan edilen "ýerli ilaty türkmenleşdirmek" diýilýän pikir sebäp boldy, bu, milli azlyklara ýaramaz täsir etdi.
1998-99-njy ýyllarda häkimiýetler ähli milli medeni merkezleri ýapdylar.
2000-nji ýylda Nyýazowyň karary bilen mekdeplerde we uniwersitetlerde bilim doly türkmen diline geçildi, birnäçe rus-türkmen, özbek-türkmen we gazak-türkmen bilim edaralary ýatyryldy we işe alnanda beýleki ýurtlaryň uniwersitetlerinden diplomlar, eýeleri esasan ýerli däl milletleriň wekilleri bolupdyr.
Azlyklaryň dillerinde çap edilýän az sanly gazetlerem gadagan edildi we häkimiýetler pasport almaga we nikalaşmaklaryna päsgel berip başladylar.
Türkmen konstitusiýasy “raýatlaryna garamazdan raýatlaryň hukuklarynyň we azatlyklarynyň deňligini” kepillendirýändigine garamazdan, bu düzgünler hakykatda durmuşa geçirilmeýär we bar bolan kanunlar etnik azlyklaryň, synçylaryň we adam hukuklarynyň konstitusion hukuklaryny bozýar diýip, synçylar we adam hukuklaryny goraýjy aktiwistler aýdýarlar.
Ýurduň demirgazygyndaky Daşoguz welaýatynda (sebitde) synçy, häkimiýetleriň diktatorlyk döwründen bäri gizlin diskriminasiýa ýaýlymlaryny alyp barmagyny dowam etdirýändigini aýdýar.
Onuň sözlerine görä, bu resminamalara laýyklykda Türkmenistandaky beýleki halklaryň wekilleri hukuk goraýjy edaralarda, döwlet enjamlarynda işlemek üçin işe alynmaýar we degişli bilim we giň iş tejribesi bolan hem bolsa ýolbaşçy wezipelere bellenilmeýär.
Mundan başga-da, diasporalaryň resmi däl ýolbaşçylary bellige alynýar, hereketlerine gözegçilik edilýär we agzybirlige ýa-da düşünişmezlige synanyşmak synanyşyklary bar bolan buýruk bilen basylýar.
Synçy: "Azlyklaryň wekilleriniň islendik işi aňtaw gullugy tarapyndan berk gözegçilikde saklanýar" -diýdi.
Özbekleriň ykjam ýaşaýan demirgazykdaky Lebap welaýatynyň merkezi Türkmenabatly Özbek raýatyndan bolan bir aýal muny tassyklady.
Ol özüni "ikinji derejeli raýat" ýaly duýýandygyny we düşünişmezligiňizi ýa-da nägileligiňizi bildirmek isläniňizde size çydamaga we dymmaga mejbur edýän "hemme ýerdäki MNB"-den hemişe gorkýandygyny aýtdy.
Tatar jemgyýetiniň agzasy Roza, azlyklara garşy "gapma-garşylyk" duýgusynyň ýagdaýy hasam erbetleşdirýändigini we häkimiýetleriň Türkmenistanda bar bolan ähli etnik toparlaryň işini kanunlaşdyrmalydygyny aýtdy.
Ol: "Bizi yzarlamagy bes etmeli, hasaba alynmaga we kadaly işlemäge mümkinçilik bermeli" -diýdi.
Hukuk hünärmenleriniň pikiriçe, ýagdaýy gowulaşdyrmak üçin häkimiýetler kanunlary üýtgetmekden başlap, milli azlyklara çydamly garaýyş döredýän milli maksatnama kabul etmekden başlap düýpli çäreleri görmeli.
Şeýle-de bolsa, çalt netijelere garaşmaly dälsiňiz.
Häkimiýetler düýpli ädimlere taýynlyk görseler-de, endik güýji, karar berýän häkimýetleriň içinde çuňňur kök uran “daşardan bir zada garaşmak” we “bir zadyň netije bermezligi gorkusy” heniz uzak wagtlap dowam eder -diýip teswirçi aýdýar.
NBCA
