“Gara gutular” ýa-da aňtaw gullugy raýatlara nähili gözegçilik edýär
Raýatlara içalyçylyk etmek üçin tehniki enjamlar Şwesiýanyň Teliasonera kompaniýasy tarapyndan Gazagystan ýaly Merkezi Aziýa ýurtlaryna satylýar, diýip şwesiýaly žurnalistler derňewlerinden soň habar berýärler. Bu barada dokumental film taýýarladylar. GÖZEGÇİLİGİŇ KANUNYLAŞDYRYLMAGY
Gazagystanyň ähli raýatlarynyň bitewi maglumatlar binýadyny döretmegi göz öňünde tutýan “Şahsy maglumatlar barada” kanun taslamasy, ondaky emläk, maşgala ýagdaýy we ähli biometrik görkezijiler baradaky maglumatlaryň raýatlara garşy ulanylmagy baradaky aladalary artdyrýar.
Kanun kabul edilse, raýatlar barmak yzlaryny tabşyrmaly we gözleiniň tegelegini surata düşürmeli. Maglumatyň ähli hukuk goraýjy edaralara elýeterli boljakdygy çak edilýär. Işgärleriniň maglumatlary görmek üçin nädip hasaba alynjakdygy görkezilmeýär. Maglumatlaryň syzmagy üçin diňe administratiw jeza göz öňünde tutulýar.
Taslamany düzüjiler maglumatlaryň diňe raýatlaryň razyçylygy bilen beriljekdigine ynandyrdylar. Gazagystanda adam hukuklaryny goraýjylar bu kanunyň “doly gözegçiligi” ösdürjekdigini aýdýarlar.
TELEFONLAR NÄDIP DIŇLENILÝÄR
Şwesiýaly žurnalistleriň üçüsiniň bilşi ýaly, aňtaw gullugy eýýäm ähli aragatnaşyklara girip biler. “Teliasoneranyň gara gutulary diktatorlara nädip satýandygy” ýaly terjime edilip bilinjek dokumental film taýýarladylar.
“Teliasonera” üçin işleýän bir habarçy žurnalistlere: "Arap baharyndan soň diktatorlar nurbatlary berkitdiler ... Olar ähli maglumata elýeterli, düýbünden ählisine" -diýdi.
“Gara gutular” Teliasoneranyň polisiýa we howpsuzlyk hyzmatlaryna operasiýa merkezlerinde gurmagyna rugsat beren enjamlardyr. Öňki Sowet Soýuzynyň ýurtlarynda bu ulgam SORM - “Amal derňew çäreleriniň wezipelerini üpjün etmek üçin tehniki serişdeler ulgamy” diýlip atlandyrylýar.
El telefony operatorlary aňtaw gullugyna öz ulgamyna gönüden-göni birikmäge mümkinçilik berýär. Bu, öýjükli abonentleriň ähli aragatnaşyklaryna, şol sanda internet arkaly iberilýän maglumatlary, telefon jaňlaryny, abonentleriň ýerleşýän ýerini we habarlaryny çäklendirilmedik ygtyýar berýär. Hemme zat hakyky wagtda. Bu ýa-da beýleki maglumatlary almak üçin rugsat soralmaýar.
Şwesiýaly žurnalistler Gazagystanda “gara gutulary” sebit kommutasiýa merkezlerinde we Almatyda, Kcell binasynyň birinji gatynda ýerleşýän kommutasiýa otagynda tapyp boljakdygyny öňe sürýärler. Ýerli işgäri şwesiýaly žurnalistlere: “Gara gutuda näsazlyk bar bolsa, aňtaw gulluklary mesele çözülýänçä tutuş tora işlemezligi tabşyrarlar. Telefon ulgamy möhüm däl, möhüm bolan “gara guty”.
GAZAGYSTANDAKY AUDIOKOMPROMATLAR
“YouTube” web sahypasy, sesleri Gazagystanyň ýokary derejeli resmilerine, şol sanda prezident Nursultan Nazarbaýewe meňzeýän adamlaryň arasyndaky telefon gepleşiklerinden doly. Düzgün bolşy ýaly, söhbetdeşlige gatnaşyjylary amatsyz ýagdaýda hödürleýärler.
Aýyplaýjy subutnamalar tolkuny Gazagystanyň prezidentiniň öňki giýewisi Rakhat Alyýewiň tagallasy netijesinde ýüze çykdy. Bu aýyplaýjy subutnamalaryň biriniň çap edilmegi bilen, Rakhat Alyýew sürgünde çap eden “Ruhy giýew” ylham kitabyna başlaýar. Nazarbaýewiň iň ýakyn garyndaşy hökmünde Alyýew Milli howpsuzlyk komitetini goşmak bilen döwlet gullugynda ýokary wezipelerde işledi.
Gazagystanyň Baş prokuraturasy Rakhat Alyýewiň ýalan ýazgylary paýlaýandygyny habar berdi. Rakhat Alyýew, çap edilen telefon gepleşikleriniň hemmesiniň ýazga alnandygyny we Gazagystanyň ýokary derejeli syýasatçylarynyň hakyky ahlak häsiýetini açmak isleýän aňtaw işgärleri tarapyndan gowşurylandygyny aýtdy.
TELIASONERA TÜRKCELLI BILEN
Teliasonera, 460 milliondan gowrak ilaty bolan 20 ýurtda bar bolan iri şwesiýa kompaniýasy. Kompaniýanyň paýdarlary raýatlar, banklar, pensiýa gaznalarydyr. Teliasonera Belarusda we Merkezi Aziýada Şwesiýanyň eýeçiligindäki “Turkcell” arkaly işleýär. Azerbaýjan Azercell, Gazak Kcell, Özbek Ucell, Täjik Tcell we Gruzin Geocell Teliasonera kompaniýalar ulgamyna degişlidir.
Özbegistanda Ucelliň öňki esasy binasynda “gara guty” birikdirilendigi habar berildi. Çeşmeler aňtaw gullugynyň işgärleriniň her gün we her sagat "gara gutynyň" ýanyndadygyny aýdýarlar. Ysraýyl kompaniýasy Azerbaýjanda “gara guty” gurdy. Habar alyş gullugynyň Azercell binasynda öz ofisiniň bardygyny aýdýarlar.
Derňew işine gatnaşan žurnalistleriň biri Teliasoneranyň paýdary. Hususy raýat hökmünde paýdarlar ýygnagyna gatnaşyp bildi. Kompaniýanyň 2011-nji ýyldaky girdejisiniň bäş milliard dollardan gowrakdygyny, dörtden bir böleginiň öňki Sowet respublikalarynda gazanylandygyny habar berdi.
“MATRISADA” ÝALY
Şwesiýaly žurnalistleriň dokumental filmi döwletiň öz raýatlaryna nähili gözegçilik edýändigi baradaky “Matrisa” filmini ýada salýar. Şeýle-de bolsa, gözegçilik üçin tehnologiýany ulanýan hakyky adamlar we hakyky ýagdaýlar hakda aýdýarys.
-“Biz edil realiti görkezişe gatnaşýan ýaly hereket edýäris. Aýdanlarymyzyň hemmesini Belarus telewideniýesinde görkezip bolar”-diýip, Belarusiýada 2010-njy ýyldaky saýlawlarda öňki prezidentlige dalaşgär Andreý Sannikowyň aýaly žurnalist Irina Halip gaty degişýär.
Irina Halip žurnalistlere telefonynyň nädip diňlenýändigini we telefon arkaly geçirilen gepleşikleriň ýazgylarynyň kazyýetde nähili ulanylandygyny aýtdy.
Telefonlara diňlemek, adamlara garşy jaň ýazgylaryny ulanmak, nirededigini yzarlamak we hatda Ýewrowideniýe aýdym-saz bäsleşiginde ses berişlige gözegçilik etmek - bu öňki Sowet Soýuzynyň ýurtlarynda döwlet howpsuzlyk gulluklarynyň ulanýan usullary we film görnükli mysallar berýär.
AZERBEÝJAN
“Azatlyk” radiosynyň Azerbaýjan redaksiýasynyň žurnalisti Agil Halil 2008-nji ýyldan bäri Parižde ýaşaýar. Şwesiýaly žurnalistlere seýilgähde agaçlaryň kesilendigi barada hasabat bermek üçin nädip gidendigini aýtdy. Birnäçe surata düşdi, şondan soň iki adam onuň ýanyna geldi. Görnüşi ýaly, seýilgähiň çäkleri ýokary derejeli howpsuzlyk işgärine degişlidir. Agil Halyl agyr ýenjildi.
Agil agaçlaryň kesilen suratlaryny we özüne hüjüm eden adamlaryň suratlaryny ýerleşdirdi. Görnüşi ýaly, ýaş Agili ýenjen uzyn boýly erkekleriň biri, ýokary derejeli aňtaw işgäri. Agil haýbat atyp başlady we 2008-nji ýylyň 13-nji martynda oňa pyçak bilen hüjüm edildi. Agil hüjümi häkimiýetlere habar berdi, ýöne häkimiýetler Azercell-den kömek sorady.
Filmde Azercelliň howpsuzlyk gullugyna beren resminamalary: Agiliň jaňlary, habarlary we koordinatlary görkezilýär. Soňra bu maglumatlar Agili kazyýetde günäkärlemek üçin toslama subutnamalara goşuldy. Kazyýet işi ýapyldy we howpsuzlyk gullugy günäkär tapylmady. Özüne garaşýan zadyna göz ýetiren Agil, Fransiýanyň ilçihanasynyň kömegi bilen ýurtdan çykdy.
Žurnalist, Azercell bilen howpsuzlyk gullugynyň arasyndaky hyzmatdaşlygyň derejesini kabul edip bolmajakdygyna ynanýar we Ýewropa Adam Hukuklary Kazyýetine kazyýet işi açdy.
“Ýewrowideniýe” muşdagy Röwşan Nasirli ermeni toparyna we “Jan Jan” aýdymyna 2009-njy ýylda ses berdi we Azercell operatory arkaly habar iberdi.
Röwşan: "Meni gizlin gulluga çagyrdylar, olar meni sorag edip başladylar, näme üçin Ermenistana ses berdim?" Meni gorkuzdylar we dönük diýdiler, meniň ýaly adamlar sebäpli Nagorno-Garabagy ýitirdik diýdiler.
“BALYK ÝALY DYMMALYMY?”
Şwesiýaly žurnalistiň habar berşi ýaly, Teliasoneranyň köp şwesiýaly paýdarlary, kompaniýasynyň Azerbaýjan, Özbegistan we Belarusiýa ýaly ýurtlaryň bazarlarynda bolmagy bu ýurtlaryň has açyk bolmagyna kömek edýär diýip hasaplaýarlar.
Soraga gatnaşanlaryň biri, garry şwesiýaly tehnologiýanyň “Arap bahary” maksadyna ýetmäge kömek edendigini aýtdy we aňtaw gullugy tarapyndan oppozisiýa güýçlerine garşy tehnologiýanyň ulanylýandygyny ýa-da ýokdugyny soranlarynda, bigünä ýylgyryş bilen jogap berdi: “Beýle pikir etmeýärin. ….bu meniň üçin geň. Bu meniň dünýäm däl we başga biriniň dünýäsine girmez diýip umyt edýärin.”
Bu sahna, Teliasoneranyň ýurtlaryň rejimleri bilen öz raýatlaryna içalyçylyk etmek baradaky hyzmatdaşlygy baradaky derňew filmine girizildi. Film Şwesiýanyň teleýaýlymynda görkezilip, Teliasonera paýdarlarynyň arasynda gahar-gazap döretdi. Kompaniýa, işleýän ýurtlarynyň kanunlarynyň çäginde işlemegini isledi, şeýle-de bolsa, film görkezilenden soň Şwesiýanyň Maliýe bazarlary ministri Piter Norman we Teliasoneranyň direktorlar geňeşiniň başlygy kompaniýanyň "demokratik däl ýurtlarda şahsy durmuşyň eldegrilmesizligini we söz azatlygyny goramak üçin maksatnama" başlandygyny aýtdy.
Belarus oppozisiýaçylarynyň biriniň filmde aýdyşy ýaly, häzirlikçe hemmämiziň saýlamaly zadymyz bar: gözegçilik edilýändigimizi bilip gürlemek ýa-da balyk ýaly dymmak.
Aýşet ANDRUHAÝEWA
