Bu gizlin we repressiw ýagdaýda, soňky dabaralaryň isripsiz manysy, Türkmenistanyň Garaşsyzlyk güni bilen baglanyşykly durmuşyň we ölümiň aýylganç hakykaty bilen göni tapawutlanýar.

Birnäçe sagadyň içinde gyzjagaz ölýärdi, hassahanada hünärmen lukmançylyk işgärleri ýokdy. Lukmanlar pagta ýygmak üçin ekin meýdanlaryna iberildi, şonuň üçin gyz awtoulag heläkçiliginden soň getirilende, hassahanada ony barlajak adam ýokdy.

16 ýaşynda doglan gününden iki gün geçdi. Gyzjagazyň süňkü döwüldi we "Dem alyp bilemok" diýip gygyrmagyny dowam etdirdi, ýöne hassahananyň işgärleri onuň ýuwaş-ýuwaşdan ölmegine syn etmekden başga zat edip bilmediler. Bu, Türkmenistanda gürlemek üçin batyrgaý adamlardan biriniň bize aýdan ýekeje hekaýasy, ýöne bu ýekeje waka däl.

Çaga lukmanlarynyň biri, çagalarda içgeçmäniň suwuklandyrylan duzlara esaslanýan agyz bejergisi üçin adaty resept bilen däl-de, eýsem gan tabşyrmagyň gymmat we netijesiz birleşmesi we köp sanly derman kokteýli bilen bejerilýändigini aýtdy. Türkmenistanyň garaşsyzlygynyň 14 ýylynda lukmançylyk ulgamy düýpgöter ýaramazlaşdy. ABŞ-nyň 2000-nji ýylda bir sebitde geçirilen gözlegine görä, bu ýerde bäbekleriň ölümi Afrikanyň iň garyp ýerleri bilen deňeşdirilýär. Bularyň hemmesi dünýäde bäşinji uly gaz ätiýaçlygy bolan ýurtda.

Günbatar nebit we gaz kompaniýalary bilen bolup biljek girdejili şertnamalar gepleşiklere gatnaşýan gülläp ösýän ministrleriň işinden aýrylmagy sebäpli saklandy. Russiýa bilen geleşiklerden gelen girdeýji görkezmelik ajaýyp taslamalara guýuldy.

Ruhy kitap

Ökde hünärli işgärleriň yzygiderli ýetmezçiligi we häzirki zaman lukmançylyk hyzmatynyň esasyny düzýän ideologiki esas, orta asyr filosofy Awisenanyň pikirlerine sebäp bolar, taglymatlary ähli lukmanlar we farmasewtler üçin stolda okalmagyna öwrüldi. Şeýle hem, Prezident Saparmyrat Nyýazowyň ruhy kitaby “Ruhnama” -da synagdan geçmeli bolýarlar.

Şeýle ýagdaýlarda bu lukmançylyk işgärleriniň ýurtdan çykmagy geň däldir. Moskwada "Türkmen hassahanasy" diýlip atlandyrylýan hassahana bar, sebäbi ol ýerde işleýän türkmen lukmanlary gaty köp. Bularyň hemmesi, saglygy goraýyşda ýygy-ýygydan işden çykarylmak bilen birlikde, öň hem Sowet Soýuzy döwründe eýýäm kynçylyk çekýän ulgamy dyzyna getirdi.

Käbir kynçylyklary diňe şu ýyl 10 million ýewrolyk derman we enjam satyn alan Türkmenistan hökümeti ykrar etdi. Türkmenistanyň çagalara sanjym etmekdäki üstünligi halkara derejesinde ykrar edildi we döwlet ilatynyň saglygyna iň bolmanda ritoriki taýdan ähmiýet berýär.

Saglyk ýoly

Prezident Nyýazowyň özi temmäkä garşy kampaniýa başlady we halkyny paýtagt Aşgabatyň ajaýyp görnüşlerini hödürleýän täze gurlan dag ýolundan "Saglyk ýolundan" lezzet almaga çagyrýar. Geljek tomusda tutuş ýurt boýunça "çagalar hassahanalarynyň" ulgamyny döretmek maksatnamasyna taýýarlyk görülýär. Kardiologiýa merkezini hem öz içine alýan birnäçe täze lukmançylyk binasy guruldy.

Emma meseleler ýönekeý pul ýa-da enjam ýetmezçiliginden has çuňlaşýar. Bilim esasy mesele, şeýle hem ökde hünärli işgärleriň ýetmezçiligi sansyz ölümiň sebäbi. Bir hassahanada bize 18 aýlyk çaganyň öýken keseli bilen kesellän, ýöne dikeldilen ýagdaýynyň bardygyny aýtdylar. Çaga iki günden soň öldi. Gepleşen lukmanymyz munuň sebäbiniň ökde çaga lukmanlarynyň ýoklugyny aýtdy. Ol nobatçy tälim bermedik lukmanyň ejir çekýän çagany gözden geçirendigini we ululara diazepamyň dozasyny belländigini aýtdy. Ölüleri yzyna getirip bilmersiň.

Ýerasty lukmançylyk

Türkmenistanda kesel bolsaňyz, dogry ýerlerde tanyşlaryňyzyň bolmagy gaty möhümdir. Bir diş lukmanyna duşduk, köpler ýaly, bir gün birden işden kowuldy we şondan bäri öýünde näsaglary bejerýär. Lukmançylyk gizlinlige gitdi. Adamlar syrkawlanda hassahana gitmezligi makul bilýärler, ýöne dostlaryndan gowy lukmany tanaýandyklaryny soraýarlar.

Gülsüm (hakyky ady däl) hakykatdanam Saglygy goraýyş ministrliginde inspektor bolup işleýärkä gören elhenç hakykaty barada bize gürrüň bermek isledi. Ol bize pajygaly netijelerini berýän adam ýokanç keseller barada az maglumat bermek ulgamyny açdy. Ol öz guramasynda ýokanç keselleriň ähli ýagdaýlarynyň gizlenendigini aýtdy. Bu resmi däl ýagdaýda edildi we ýolbaşçylar bu işe gatnaşanlaryň hemmesine hakykat mahabatlandyrylmasa has gowy boljakdygyny aç-açan aýtdy.

Bubon keseli

Şonuň üçin hemme zat kagyz ýüzünde bagtly görünýär. Inçekesel azalýar, ýurtda sifilis we SPID ýok, bubon keseliniň ýokaşandygy barada habar ýok. Aslynda, bu zatlar birneme başga. Gülsüm geçen ýyl 69 adamyň ölmegine sebäp bolan bubon keseliniň bardygyny öňe sürdi.

Şeýle hem, hökümetiň hemmeler üçin mugt saglygy goraýyş hyzmatlarynyň bardygyny öňe sürýän ýurtda bejergi üçin tölemäge pulunyň ýoklugy sebäpli inçekeselden ölýän adamlar barada gürrüň etdi. Ol suwy bolmadyk hassahanany we hassalaryň özlerini ýuwmak üçin öýlerine gitmelidigini aýtdy.

Türkmenleriň köpüsi halkara lukmançylyk jemgyýeti bilen ýokanç keselleriň habar berilmezliginiň Türkmenistanda çynlakaý epidemiýa ýüze çyksa, global netijelere getirip biljekdigi bilen ylalaşýarlar. Emma Sowet Soýuzy dargansoň Günbatar bu ýurda ähmiýet bermedi. Graždanlyk uruşlaryny, şowsuz döwletleri we yslam ekstremizmini başdan geçiren bu durnuksyz sebitde durnuklylyk oazisi hökmünde kabul edildi.

Şahsyýet kulty

Häzirki wagtda Türkmenistan degişme däl. Sebit boýunça ýazyjy we bilermen Dewid Lewisiň pikiriçe, bu ýurt şowsuz döwlete öwrülmekçi.

Garaşsyzlyk gününi bellemek wagtynda Aşgabat arassalanyp, reňkli baýdaklar bilen bezelipdi. Bu paradlar, konsertler we isripsiz feýerwerk güni boldy. Esgerler ýörişe çykyp, prezident Türkmenbaşa ýa-da "Ähli türkmenleriň atasy" kasam sözlerini gygyrdylar. Soň aýdym-saz we köpçülikleýin tans boldy, soň birden ümsümlik boldy .

Birden güýçli gatygepleýji ulgamyň üsti bilen guşlaryň sesi çykdy we çagalar meýdança ylgadylar. Türkmenbaşy we onuň beýik döredijiligi bolan Ruhnamany wasp edýän aýdymlary aýtdylar. Bu häzirki zaman meňzeşligi bolmadyk şahsyýetiň sagdyn kulty. Ilat halkara jemgyýetçiliginden seresaplylyk bilen üzňe. Bu, prezidentiň "mukaddes bitaraplyk" bilen gyzyklanmagynyň hakykaty.

Aşgabatly bir intellektual mekdep okuwçylarynyň nesilleriniň prezidentiň mukaddes Ruhnamadan başga hiç zat bilmeýän ýaly ulalýandygyny aýtdy. Adamlar bu ýitirilen nesliň radikal yslamçylyga geljek nesle öwrüljekdigine gorkýarlar.

"Ýakyn wagtda" diýip, Aşgabatly intellegent belli bir derejede gynandyryjy ses bilen aýtdy, bu diňe sözleriniň gahardan saklanmandygyny tassyklaýar, "gürleşjek adam bolmaz. Bu Talyban bolar, şeýle bolar, dünýä täze betbagtçylyk görer we bu hem Türkmenistan bolar "-diýdi.

Asyl makala Sian Glaessner, BBC News Online

Watan.Ru terjimesi