Meşhur türkmen atçysy Geldi Kärizow türkmenleriň belli türmesindäki wagty barada gürrüň berýär we ol ýerde “açlyk gynamalarynyň” geçirilýändigini aýdýar.

Ýaragly garawullar Geldi Kärizowy Aşgabadyň golaýyndaky Türkmen çölündäki Owadan Depe türmesiniň derwezesinden süýräp, şapkasyny kellesinden aýyranlarynda: "Indi size diňe Hudaý kömek edip biler" diýdiler. Kiçijik türme kamerasynda beýleki tussaglar oňa "hiç kim diri çykmady" diýdiler. Geldi Kärizow syýasy äheňli hasaplaýan aýyplamalary bilen alty ýyl azatlykdan mahrum edildi. Şeýle-de bolsa, Geldi Kärizow ol ýerden diri çykmagy başardy. 2007-nji ýylda awtokrat Saparmyrat Nyýazowyň aradan çykmagy we mirasdüşeri Gurbanguly Berdimuhammedowyň häkimiýet başyna geçmegi bilen birden boşadyldy.

Giňeldilen howpsuzlyk çäreleri

Öňki Sowet respublikalarynda iň agyry bolan bu gizlin türmede wagtyny suratlandyran Geldi Kärizow, tussaglaryň Güni seýrek görýän we açlykdan umytsyzlyga uçran “elhenç” ýeri diýip atlandyrdy.

“Olar tussaglary elektrik bilen gynamaýarlar ýa-da bedenini gyzgyn demirler bilen ýyrtmaýarlar. Ýok, muny etmek hökman däl. Ol ýerdäki adamlar iýmitden mahrum bolup, açlyk bilen gynaýarlar. Galan zatlar derileri we süňkleridir. Olar haýwanat bagynda maýmynlar ýaly biri-birine seredýärler”-diýdi. Türkmen dilinde Owadan-Depe “ajaýyp depe” diýmekdir. Türme bu ady Aşgabadyň 50 km demirgazyk-günbatarynda ýerleşýän Garagum çölünün depesiniň seýrek ýokarlanýandygy sebäpli aldy. Onuň ady hepdede bir gezek ýedi minutlap kameralaryndan çykmaga rugsat berilýän, ýuwunmak we saç syrmak üçin aýratyn bloklara äkidilýän tussaglar üçin ironidir. “Bu ýedi minutyň dowamynda sizi koridordan alyp barýarkalar - ýokarsynda demir penjire bilen üç-dört metr aralygy geçip, asmany görüp bilersiňiz. Ýogsam, asmany hiç kim görenok. Öýjügiň penjiresi gaty galyň metal penjire we daşyndaky metal ýapyklar bilen örtülendir. Munuň üsti bilen hiç zady görmek mümkin däl. Asmany görmek üçin egilmeli"-diýip, Geldi Kärizow aýdýar.

64 ýaşly Geldi Kärizow Türkmenistanyň awtoritar liderleriniň islegleriniň pidasy boldy. Oňa köp sag bolsun aýdyp, 1991-nji ýylda Sowet Soýuzy dargansoň, meşhur Ahal-Teke at tohumyny direltmek mümkin boldy. Sowet hökümeti şahsy ekerançylygyň we milletçi pikirleriň öňüni almak üçin adamlara at ösdürip ýetişdirmegi we eýeçilik etmegi gadagan etdi we bu atlaryň etiniň türkmen däp-dessurlaryna we mentalitetine ters gelýän iýmit hökmünde iýilmegine rugsat bermedi. Geldi Kärizowyň “Ahal-Teke” atlarynyň janlanmagyndaky roly ony milli gahrymana öwürdi we Saparmyrat Nyýazow ony Atçylyk ministrliginiň başlygy edip belledi, soňra bolsa döwlet atçylyk gullugyna öwürdi. Geldi Kärizow durmuşyndaky duýdansyz öwrülişige çenli ony alyp bardy. 2002-nji ýylyň 31-nji dekabrynda wezipesinden hyýanatçylykly peýdalanmak we bikanun kontrabanda getirmek aýyplamalary bilen tussag edildi. Geldi Kärizow bu aýyplamalary esassyz we syýasy maksatly diýip atlandyrýar. Häkimiýetler 25-nji noýabrda prezidentiň janyna kast etmek meýilnamasynyň meýilleşdirilendigini aýdandan soň, Geldi Kärizow Saparmyrat Nyýazow tarapyndan arassalandy. Soňra noýabristler diýlip atlandyrylýan onlarça lider, daşary işler ministri Boris Şymyradowyň ýolbaşçylygynda tussag edildi. Şol ýyl Nyýazowyň buýrugy bilen gurlan Owadan-Depe türmesine syýasy aktiwistleri, oppozisiýaçylary we güman edilýän yslamçylar iberildi.

AÇLYK BILEN GYNAMAK

Boris Şyhmyradow ömürlik azatlykdan mahrum edildi. Onuň Owadan Depe-de saklanandygy aýdylýar, ýöne gynamalara sezewar edilendigi aýdylýar. Türkmen häkimiýetleri onuň nirededigini habar bermediler we ölen habary barada hiç hili düşündiriş bermediler.

Geldi Kärizow dildüwşige gatnaşmakda resmi taýdan günäkärlenmedi, ýöne häkimiýetler oňa şübhelenýärler. Geldi Kärizow bäş ýyl töweregi dürli tussaghanalarda we türmelerde bolup, 2006-njy ýylda Owadan-Depä iberildi. Türmedäki howpsuzlyk derejesine haýran galandygyny aýdýar. Käbir öýjükleriň: "Diňe Içeri işler ministrliginiň, KNB we prokuraturanyň gatnaşmagynda açylýar" diýen ýazgyly demir gapylar bilen ýapylandygyny aýdýar. Geldi Kärizow, beýleki öňki işgärler bilen bilelikde esasy girelgesi dikligine açylýan gapydan "ýörite ganatda" saklandy. Içinde, her otag bir dik açylýan gapy, ikinjisi bolsa keseligine nahar iýmek üçin penjire bilen ýapylýar. Geldi Kärizow onuň hem gulplanandygyny, hiç kimiň açyp bilmeýändigini aýtdy.

Kärizow şol ýerde derrew aýylganç bir meselä - açlyga duçar bolandygyny aýdýar. Tussaglar şeýle bir horlandylar welin, "gorkunç" görünýärdiler.

Oňa gelmezinden birnäçe aý öň, Nyýazowyň "Türkmenistanyň gahrymany" diýip atlandyran öňki sebit häkimi, meşhur syýasatçy Gedaý Ahmedowyň şu kamerada açlyk çekendigini aýtdylar. Geldi Kärizow bu ykbaldan gaça durmak üçin elinden gelenini etdi. Ertirlik, günortanlyk we agşamlyk nahary inçe çörekden we köp çägeli we ownuk daşly inçe, suwly porsy däneden ybaratdy. Günortanlyk naharynda tussaglara plastik käsä “çorba” - adaty gaýnadylan suw, käte birnäçe sogan ýa-da kartoşka berildi. Irden olara bir stakan gowşak çaý içmäge rugsat berildi, günortanlyk we agşamlyk naharynda bolsa düýe tikeniniň gaýnadylan görnüşi bilen çalşyryldy. Geldi Kärizowyň pikiriçe, tussaglar üçin iýmit garawullar, ýaş türkmen esgerleri üçin galan iýmitlerden taýýarlanýardy. “Bäş aýyň içinde 40 kilo töweregi ýitirdim. Owadan-Depe gelenimde, agramym 96 kilogram, boşadylanymda - 59 kilogramdy. Diňe bäş aý geçdi, birnäçe ýyl bäri şol ýerde bolanlara näme bolýandygyny göz öňüne getiriň"-diýdi Geldi Kärizow.

Bagtymyza, muny bilmek hökman däldi. Gurbanguly Berdimuhamnmedow häkimiýete gelenden birnäçe hepde soň Geldi Kärizowy bagyşlady. Häkimiýet başyna geleninden bäri Türkmenistanyň izolýasiýasy birneme azaldy, emma ol gaty repressiw ýurt bolmagynda galýar.

Gelda Kärizowyň Owadan-Depe baradaky hekaýasy, Human Rights Watch, Amnesty International we Crude Accountability ýaly guramalaryň habarlary bilen tassyklanýar. Köp habarlarda bu türmede gynamalaryň ulanylyşy beýan edilýär.

"DYMMAMALY"

Geldi Kärizowyň boşadylmagy onuň janyny halas edendigini aýdýar. Şeýle-de bolsa, telewideniýede eden çykyşynda Gurbanguly Berdimuhammedowa aç-açan minnetdarlyk bildirmekden boýun gaçyransoň, ýurtdan çykmagy gadagan edildi. Geldi Kärizow boşadylandan soň, “jenaýat işi” sebäpli iş tapyp bilmedi. Häkimiýetler aýaly Ýuliýa Serebrýanik tarapyndan ideg edilen soňky atlaryny alyp, bikanun gurlandygyny öňe sürüp, öýüni ýykdylar.

2014-nji ýylyň dekabrynda Geldi Kärizowa Russiýa wizasy we Moskwa peteginiň bardygyna garamazdan ýurtdan çykmaga rugsat berilmedi. Şeýle-de bolsa, sentýabr aýynda özüne we ýakyn garyndaşlaryna Türkmenistandan ýeke-ýekeden gitmäge rugsat berildi. Geldi Kärizow munuň halkara basyşy sebäpli bolup geçendigine ynanýar.

Ol Türkmenistana gaýdyp barmaz we ýurtdaky üýtgeşmeleri isleýän adamlary dymmazlyga çagyrýar. "Eger dymsalar, ýagdaý asla üýtgemez". Zalymlaryň elinde dymyşlyk oýnaýar. Dymmak erbet. Muny indi azat bolanym üçinwe batyrgaý bolanym üçin aýtmaýaryn. Ýok. Muny müňlerçe adamyň henizem türmededigini bilýändigim üçin aýdýaryn "-diýip, Geldi Kärizow aýdýar.

Merhat ŞARIPJANOW we Anna KLEWTSOWA

http://rus.azattyq.org/content/turkmenistan-pytki-golodom-tyurma-rasskaz-kyarizova/27411151.html