Türkmenistan
Ömürboýy prezident Saparmyrat Nyýazowyň ýolbaşçylygyndaky Türkmenistan dünýäniň iň repressiw we ýapyk ýurtlaryndan biri bolmagynda galýar. Döwletiň bilim, medeniýet we saglyk babatdaky repressiw syýasatlary halkara jemgyýetçiliginiň barha artýan aladasydy. Halkara tankytlaryň ýitiligini peseltmek maksady bilen Prezident Nyýazow dini toparlary hasaba almak baradaky kanuny ýumşatmaga razy boldy, daşary ýurtly bilen nikany bellige almak üçin 50 000 dollar tölemegi talap edýän ýigrenji kanuny ýatyrdy we 16,000 bosgun we raýatlygy ýok adamlara raýatlykdan has köp raýatlyk berdi. Şeýle-de bolsa, bu çäklendirilen oňyn ösüşleriň hemmesine garamazdan, adam hukuklarynyň umumy ýagdaýy katastrofiki bolup galdy.
BMG-nyň Türkmenistanyň jyns taýdan kemsitmegiň ähli görnüşlerini ýok etmek baradaky komiteti tarapyndan awgust aýynda geçirilen degişli konwensiýanyň ýerine ýetirilişi baradaky ilkinji döwürleýin hasabatynda hökümet mejbury assimilýasiýa syýasaty ýaly birnäçe punktda ýiti tankyt edildi; etnik azlyklaryň agzalary üçin işe girmegi çäklendirmek; mejbury içerki göçürme we hereket azatlygyna beýleki çäklendirmeler; türkmen däl medeni guramalaryň we beýleki dillerde okadýan mekdepleriň ýapylmagy; daşary ýurt medeniýetine we sungatyna, şeýle hem daşary ýurt habar beriş serişdelerine we internete girmegi çäklendirmek; türkmen talyplarynyň daşary ýurtda okamagynyň öňüni almak; okuw meýilnamalarynda Ruhnamanyň agdyklyk edýän ýeri.
"Içerki duşmanlara" garşy göreş
Iýun aýynda birnäçe adam 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Prezident S.Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygynda aýyplanyp, ýapyk kazyýete çykdy. Olaryň biri Begenç Beknazarow ömürlik azatlykdan mahrum edildi, galanlary uzak möhletleýin azatlykdan mahrum edildi. Öňki ýyllarda şuňa meňzeş aýyplamalar bilen tussag edilen 50-den gowrak adamyň ykbaly entek belli däl. Olara henizem baryp görmäge we garyndaşlary bilen hat alyşmaga rugsat berilmeýär. Tassyklanmadyk maglumatlara görä, olaryň käbiri tussaglykda ölüpdir ýa-da agyr kesel bolupdyr.
Prezidentiň hökümetde we sebitleýin dolandyryş edaralarynda alyp barýan iş ýüzünde yzygiderli üýtgetmeler köplenç işden aýrylan işgärler üçin tussag edilmek, sürgün etmek we emläk konfiskasiýa etmek, şeýle hem maşgala agzalarynyň yzarlanmagy bilen utgaşýar. Iýul aýynda hökümetiň iki güýçli agzasy, prezident administrasiýasynyň öňki başlygy Rejep Saparow we nebit-gaz pudagyna gözegçilik edýän öňki premýer-ministriň orunbasary Ýolly Gurbanmyradow korrupsiýa we daşary ýurt habar alyş gullugy bilen baglanyşygy sebäpli 20 we 25 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Beýleki köp işlerde bolşy ýaly, kazyýet işi gysga we ýapyk boldy, bu prezidentiň başlamazdan ozal tassyklan berk hökümleriniň resmi başlangyjy.
Häkimiýetler geçen ýyl orta asyr Hindistan hakda rugsatsyz taryhy romany neşir etmekde we 800 kitabyň nusgasyny ýurda getirmekde aýyplanyp, 78 ýaşly ýazyjy Rahym Esenowa garşy gozgalan jenaýat işini ýapmakdan ýüz öwürdiler. Mart aýynda ýörite hyzmatlar Esenowa bejergi üçin Russiýa gitmäge rugsat bermedi.
Kanun, prezidentiň alyp barýan syýasatlaryny islendik tankytlary dönüklik bilen deňeşdirip, başgaça pikirleri aç-açan görkezmek mümkin däldi. Iýul aýynda prezident polisiýa "ýalan myş-myş ýaýradýanlary" anyklamaga we jerime salmaga çagyrdy. Dissident Gurbandurdy Durdygulyýew, demonstrasiýa geçirmek üçin 2004-nji ýylda prezidente ýüz tutandan soň ýerleşdirilen uzakdaky psihiatrik keselhanada saklanmagyny dowam etdirdi. S.Nyýazowyň rejimini aç-açan tankytlaýan syýasy emigrantlaryň garyndaşlaryna yzarlamalar hem dowam etdi.
Bilimde we medeniýetde peselmek
Mekdeplerde we uniwersitetlerde ynsanperwerlik dersleri, prezident S.Nyýazowyň ýazan täze "mukaddes kitaby" - "Ruhnama" öwrenilmegi bilen doly ornuny tutýar. 2005-nji ýylyň güýzünde rus dilinde okadylýan sapaklaryň sany iň pes derejä çenli azaldy we beýleki etnik azlyklaryň dillerinde okatmak düýbünden bes edildi. Köp çagalar üçin, kanun çykarylan gadagançylyga garamazdan, çaga zähmetiniň oba hojalygynda ulanylmagy sebäpli bilim mümkinçilikleri, hatda peseldilen maksatnama boýunça-da çynlakaý çäklendirildi.
Fewral aýynda Prezident Nyýazow uniwersitetlerdäki merkezi we talyp kitaphanalaryndan başga ähli kitaphanalaryň ýapyljakdygyny habar berdi. Bu görkezme doly ýerine ýetirilmese-de, 100-den gowrak kitaphana (ähli etrap we şäher kitaphanalaryny goşmak bilen) dargadyldy.
Raýat jemgyýeti we metbugat
2004-nji ýylyň oktýabr aýynda hasaba alynmadyk hökümete degişli bolmadyk guramalara gatnaşmagyň kanunlaşdyrylmagyna garamazdan, garaşsyz jemgyýetçilik guramalary işini dowam etdirip ýa-da hasaba alnyp bilmediler. Olaryň aktiwistleri howpsuzlyk gulluklarynyň gözegçiliginde bolmagyny dowam etdirýärler, işgärleri wagtal-wagtal kwartiralaryny petikleýärler we Aşgabat şäherine gelýän halkara guramalarynyň ýokary derejeli wekilleri bilen duşuşmagynyň öňüni almaga synanyşýarlar.
Fewral aýynda Türkmenistanda akkreditlenen az sanly rus jurnalistiniň biri Wiktor Panow içalyçylyk aýyplamasy bilen tussag edildi we üç hepde soň Russiýa deportasiýa edildi. Şol aýda "Bitarap Türkmenistan" gazetiniň öňki jurnalisti Nikolaý Gerasimow "Azatlyk" radiosynyň türkmen gullugy bilen geçirilen söhbetdeşlikden soň haýbat atylandan soň ýurtdan çykmaga mejbur boldy.
Türkmenistanda iň soňky internet kluby aprel aýynda ýapylanda, internete girmek gaty çäklendirilen bolmagynda galýar. Şol bir wagtyň özünde daşary ýurt döwürleýin neşirleriniň ýurda getirilmegi gadagan edildi.
Din azatlygy
Din baradaky kanunlaryň birneme ýumşadylandygyna garamazdan, Türkmenistanda ähli dinler hasaba alynmakda kynçylyk çekdi, onsuz kanuny işjeňlik mümkin däl. Resmi maglumatlara görä, awgust aýyna çenli diňe 118 metjit we ybadathana hasaba alyndy, 1990-njy ýyllaryň ortalarynda hasaba alnanlardan birnäçe esse az.
Prezident S.Nyýazow diňe bir täze metjitleriň gurulmagyny gadagan etmedi (köneleriniň käbiri 2004-nji ýylda ýykyldy ýa-da gaýtadan işledildi), eýsem Yslam bilimine rugsat berlen ýeke-täk bilim edarasy bolan Aşgabat döwlet uniwersitetiniň ylahyýet fakultetini iýun aýynda ýatyrdy. Prezident tassyklanan musulman däp-dessurlarynyň sanawyny bermek bilen dini amallary birleşdirmegi we yslamy özbaşdak düşündirýänlere garşy söweşe başlamagyny isledi. Bu kampaniýanyň çäginde iýul aýynda Daşoguzda "Wahhabiler" hökmünde iki musulman tussag edildi.
Häkimiýetler 12 parişiň we Rus prawoslaw kilisesiniň monastyrynyň gaýtadan hasaba alynmagyny yza süýşürdi we RPK-niň Türkmenistana ibermäge synanyşan birnäçe ruhanysyna wiza bermekden ýüz öwürdi. Şol bir wagtyň özünde S.Nyýazow Moskwa patriarhyna Türkmenistandaky parişleriň Merkezi Aziýa ýeparazlygynyň tabynlygyndan aýrylmagyny teklip etdi, bu türkmen häkimiýetleri tarapyndan gözegçilik edilýän "garaşsyz prawoslaw kilisesini" döretmek üçin aralyk ädim hökmünde görülýärdi.
2005-nji ýylda Waşingtonyň basyşy astynda bäş sany protestant jemagaty hasaba alnandygyna garamazdan, köp sanly dini azlyklar (şaýy musulmanlary, katolikler, lýuteranlar, ermeni resul kilisesi) hasaba alynmady. Käbir hadysalarda hatda hasaba alnan jemgyýetler yzarlamalara we çäklendirmelere sezewar boldular. Polisiýa dini aktiwistleri sorag etdi, dini ýygnaklara goşuldy we edebiýaty konfiskasiýa etdi. Iýegowa şaýatlary ýaly käbir imanlylar "musulman dininden ýüz öwürendigi" üçin polisiýa tarapyndan ýenjildi we gorkuzyldy. 2004-nji ýylyň dekabrynda we 2005-nji ýylyň fewralynda iki Iýegowa şaýady dini sebäplere görä goşunda gulluk etmekden boýun gaçyrandygy üçin azatlykdan mahrum edildi. 2004-nji ýylyň maý-iýun aýlarynda iş kesilen beýleki ikisi-de azatlykdan mahrum edildi.
Esasy halkara oýunçylar
2004-nji ýylyň dekabrynda we 2005-nji ýylyň noýabr aýynda GA BMG-nyň Üçünji komiteti Türkmenistanda adam hukuklarynyň çynlakaý bozulmagy we 2004-2005-nji ýyllardaky BMG Adam Hukuklary Geňeşiniň kararlarynda möhüm meselelerde öňegidişligiň ýoklugy baradaky aladalary beýan edýän kararlar kabul etdi. Halkara tankydy ýumşatmak üçin aç-açan synanyşykda Türkmenistan 2005-nji ýylda BMG-nyň birnäçe resminamasyna goşuldy, şol sanda çagalaryň satuwy, Çaga jelepçiligi we çaga pornografiýasy baradaky goşmaça teswirnama we hemmesini ýok etmek konwensiýasy we aýallara garşy diskriminasiýa görnüşleri. Şeýle hem Aşgabat BMG-nyň jyns taýdan kemsitmegiň ähli görnüşlerini ýok etmek baradaky komitetine ilkinji hasabatyny iberdi (BMG şertnamalaýyn guramalaryna iberilen ilkinji we şu wagta çenli ýeke-täk hasabat). Ýokarda bellenip geçilişi ýaly, hasabat 2005-nji ýylyň awgust aýynda garaldy.
Türkmenistan bilen ÝHHG-nyň arasyndaky gatnaşyklar dartgynlylygyna galdy. ÝHHG-nyň hünärmenlerine 2004-nji ýylyň dekabrynda geçiriljek parlament saýlawlaryny synlamak üçin wiza berilmedi. Şeýle-de bolsa, 2005-nji ýylyň başynda Prezident S.Nyýazow ÝHHG bilen gepleşikleri dowam etdirmäge razy boldy we habar berlişi ýaly häzirki başlyk Dmitriý Rupeleýe ömürlik prezidentlikden ýüz öwürmegi wada berdi. Häkimiýetler milli azlyklar boýunça komissar Rolf Ekeusa ýurda gitmäge rugsat berdiler we sentýabr aýynda Türkmenistanyň resmi wekili ÝHHG-nyň Warşawanyň adam ölçeglerini durmuşa geçirmek mejlisine ilkinji gezek gatnaşdy.
ABŞ-nyň basyşy din kanunlarynyň hasam gowşadylmagyna we dini azlyklaryň has aňsat hasaba alynmagyna goşant goşdy. Şol bir wagtyň özünde, ABŞ-nyň Daşary ýurtlardaky dini azatlyklar baradaky komissiýasynyň teklibine garamazdan, Döwlet departamenti degişli kanunlar boýunça basyş mehanizmini ýene bir gezek ulanmady we Türkmenistany "aýratyn alada goýýan ýurtlar" sanawyna goşmady. "
Ýewropa Bileleşigi bilen Türkmenistanyň arasyndaky hyzmatdaşlyk şertnamasy doňup galdy.
Russiýa, tersine, Nyýazowyň Aşgabadyň goşa raýatlygy birtaraplaýyn ýatyrmagy baradaky jedelli meselesi tankydyny sessiz ýatyrdy.
Human Rights Watch.
