Güýçli ahlaklylygymyz, soňky 50 ýylda köp gan dökülmeginiň sebäbi boldy. Taryh sapaklary bize buýsanjymyzy beýgeltmegiň wagty gelendigini aýtmaýarmy?
Günbatarly synçylaryň pikiriçe, geçen ýekşenbe güni Russiýada geçirilen saýlawlar "çäkli" we "düýbünden erkin we adalatly däl". Yrakdaky soňky saýlawlar, tersine, "demokratiýanyň ýeňşi" boldy. Zimbabwede we Eýranda geçiriljek saýlawlar ýalan hökmünde öňünden ýazgaryldy. Päkistanda geçirilen saýlawlar, ylalaşyk esasynda erkinligiň tassyknamasy boldy.
Demokratiýa iki ýaşly çaga ýalydyr: eger bu siziňki bolsa, onda bu siziň üçin ajaýypdyr, başgalaryň gözü bilen seredip bilmersiňiz. Downing Stritiň Russiýanyň täze prezidenti Dmitriý Medwedewe garşy tankytlary bar, sebäbi saýlaw prosesi feodal (basky astynda) diýen ýalydy. Şeýle-de bolsa, Gordon Braunyň käbir dartgynly saýlaw ýaryşlarynyň ýeňijisi hökmünde ony egnine sokmagy az ähtimal. Medwedew, günbatar liderleriniň hem dostlary we öňküleri tarapyndan ýokary derejä çykarylýandygyna ýaňsylap jogap berip biler, sebäbi özi-de haýsydyr bir saýlawyň-saýlaw däliň netijesinde häkimiýete geldi. Iňlis premýer-ministri adaty bolmadyk sözleri paýhasly gürledi we telefonu goýdy.
Häzirki wagtda Russiýa, Päkistan, Eýran, Taýwan, Keniýa, Jorjiýa, Ermenistan, Kipr, Taýland, Serbiýa, Zimbabwe, Ispaniýa we Italiýa ýaly tapawutly ýurtlarda haýran galdyryjy saýlaw festiwalynyň arasynda. Ýokardakylaryň hemmesinden has dik boljak Amerikan başlangyçlaryny agzamaly däl. Bu saýlawlaryň hemmesi barada diňe bir umumylaşdyrma bolup biler: bu ýerde umumylaşdyrma bolup bilmez.
Demokratiýa hristiançylygyň häzirki zaman meňzeşidir. Günbatar medeniýeti üçin saýlan ynamdyr we onuň daşary ýurtlara ýaýramagy haçparaz ruhunyň kabul ederlikli tarapydyr. Toni Bleýriň gatyşmagy barada täzeden pikir edip, Iňlis Daşary işler ministri Deýwid Miliband ýaňy-ýakynda Günbataryň ykdysady söweşler we harby güýçler arkaly demokratiýany ösdürmek baradaky "islegi" barada aýtdy. Miliband gözleri Yraga we Owganystana gönükdirilip, "biz demokratik kadalary girizip bilmeris" we muny bizin edendigimizi derrew talap edip bilmeris.
Hakykat, biziň näme hakda gürleşýändigimizi Bleýr ýa-da Miliband ýa-da başga hiç kim bilmeýär. Demokratiýadan we ideallaryny paýlaşýandyklaryny öňe sürýänlerden köp zada garaşýarys. Muňa berk düzgünler toplumy hökmünde seredýäris, ondan daşlaşmak kabul ederliksiz. Ses bermek mukaddes däp-dessur, onuň tertibini bozmak eşeklikdir. Biz Nikeý simwol ynanjynyň jadyly sözü ýaly pyşyrdaýarys, emma dagdaky Nagor wagzyna ýapyşmalydyk.
Adaty düşündirişi onuň kellesinden aýagyna öwüreliň. Iň soňunda ideal: demokratiýa gizlin ses berişlikden, raýat hukuklaryndan, erkin metbugatdan, ýygnanyşmak azatlygyndan, dolandyryş we ýerli dolandyryş edaralarynyň deňagramlylygyndan ybarat doly tertip hökmünde. Hatda asyl taýdan demokratik Günbatarda-da bu ideallara laýyk gelýän döwletler gaty az. Menken bu idealy "Arkadýa, Santa Klaus we jennet bilen deňeşdirilmeli arzuw" diýip dogry yglan etdi.
Beýleki mysallarda has köp mysallar bar bolsa, dolandyryjy elitany belli bir derejede çäklendirýän gödek saýlaw prosesi bar. Afrikanyň iň zalym diktatorlaryndan biri, Zimbabwedäki Robert Mugabe saýlawdaky garşydaşyndan, öňki maliýe ministri Simba Makoni-den saýlawlarda gorkýar, ýöne şol bir wagtyň özünde-de bu ýerden çykmak üçin mümkinçilik görmeýär. Keniýada möhüm zat, ýolbaşçylaryň saýlawlaryň netijelerini galplaşdyrmagy däl-de, eýsem rejimin ýykylmagyna sebäp bolan ilatyň bu netijeleri kabul etmekden ýüz öwürmegi. 2000-nji ýylda Serbiýada-da şeýle waka bolupdy. Wenesuelada gahryman hökmünde hormatlanýan Hugo Çawez hem geçen güýzde geçirilen referendumda ömürboýy dolandyrmak hukugy inkär edilende ýeňlişi kabul etmäge mejbur boldy.
Edil şonuň ýaly-da, Pakistanyň harby diktatory Perwez Muşarraf, netijede wezipesinden aýrylmagynyň mümkindigine garamazdan, aç-açan saýlawlary geçirmäge borçlydy. Eýranda aşa hapa saýlawlar, giňden ýaýran meşhurlygyndan peýdalanýan Prezident Mahmud Ahmedinejadyň pozisiýasyna zyýan ýetirmek howpy abanýar, Yrak sebäpli Amerika tarapyndan oňa sowgat berlipdi.
Bu ýagdaýlaryň hemmesinde demokratiýanyň käbir ideallary ar alyş güýjüni görkezýär. Hatda, Russiýada bolşy ýaly, meşhur tassyklama öňünden kabul edilýär, ses bermek syrly “awtoulagda arwah” ýaly (görnüşinden, A. Kestleriň “Awtoulagda arwah” atly kitabyna salgylanma, bu göçme adalga adamyň başlangyç, aň-düşünje duýgularyna degişlidir. - Takmynan. red.). Bu, kanunlaşdyrmagyň iň ýokary ygtyýarlygy, slaýdyny yza ölçemek bilen deňeşdirilende, ähli güýjüň ymtylýan nokady.
Russiýada geçirilen saýlawlarda kemçilik bardy; Wladimir Putin tötänleýin we gödek gatyşdy, bu ýene awtoritar maçizmi (erkek şowinizm bilen araçäkleşýän ýa-da ýoldaş bolan agressiw erkekligiň görnüşleri) görkezdi. Günbataryň “garaşýan” ölçeglerine ýetmese-de. Ýöne, ruluň mümkin boldugyça uzak wagtlap güýçli elde galmagyny isleýän halkynyň keýpini dogry kesgitledi.
Şeýlelik bilen, bu döwletleriň näme üçin käýinmelidigine düşünip bilemok. Russiýa yza çekilmese, syýasy erkinlige tarap barýar. Bu ýurt hiç wagt demokratiýa üçin köp görnüşlere laýyk gelmedi, emma häzirki wagtda kommunistik referandum bilen deňeşdirilende has erkin. Onuň monopoliýa kapitalizmi - Putiniň "dolandyrýan demokratiýasy" 1990-njy ýyllaryň bulam-bujarlygy bilen düýpgöter tapawutlanýar, hatda akylly ruslaram günbatarly söhbetdeşlere mundan beýläk töwekgelçilikli synaglardan ýüz öwürmäge razy boljakdygyny aýdýarlar, sebäbi durnuklylyk we tertip-düzgün has gymmatly. Biz özümizden gidýänçäk ýalňyşýandyklaryny olara aýdyp bileris. Emma 1990-njy ýyllarda Russiýada ýaşamak mümkinçiligimiz ýokdy.
Günbatar liderleri başlaryny egip, hytaý diktatorlarynyň gapysyna baş egip, Pekiniň bu argumentini kabul edýärler. Näme üçin Moskwadan dürli hereketlere garaşýarlar? Günbatarlylaryň Hytaýa gelýän nagt puly hakda gürleşmezden ozal meşhur "adam hukuklaryna edilýän basyş" çaý dabarasy ýaly adaty bir zatdy. Yrakdaky we Owganystandaky tertibi bozandan soň, bu ýurtlary demokratiýa diýip öwýän, aslynda anarhiki şowsuz döwletler bolan şol liderler. Galada bir ýolbaşçy üçin ses bermek entek demokratik işe gatnaşmaýar.
Günbatar jemgyýetçilik guramalarynyň gaty ahlakly bolmagy netijesiz. Adaty bir mysal, Human Rights Watch guramasynyň sözleri, adatça haýran galdyryjy. Gurama zeýrenýär: “Awtokratlaryň demokratiýa manysyny berýän raýat we syýasy hukuklara hormat goýmagyny talap etmezden, demokrat hökmünde çykyş etmegine rugsat beriň, güýçli demokratlara adam hukuklaryny bozmak howpy abanýar.”
Bu sözlemler haýsylar: “rugsat ber”, “talap”, “pese gaçyr”? Olaryň başlaýan binasy diňe bir Günbataryň artykmaçlygy (bu pikiriň bir bölegi bilen ylalaşýaryn) däl, eýsem Günbataryň güýji we iň geň galdyryjy (we tötänleýin, bikanun) Günbataryň hökümdarlyk etmek hukugy; Bütin dünýä. "Talap" adalgasynyň aňyrsyndaky aksioma, soňky ýarym asyryň dowamynda gaty zerur däl gan döküşiň kökidir. Taryh sapaklary bize buýsanjymyzy peseltmemelidigimizi aýtmaýarmy? Mundan başga-da, Brýusseldäki hökümdarlary sosiologiki gözlegleri kanunçylygyň kanuny bolmagy üçin esas hökmünde teklip edýän Ýewropa tarapyndan şeýle sözler aýdylýar, ýöne demokratiýanyň özüni bellän goragçylary bir söz aýtmadylar.
Demokratiýa ikiýüzlilige çakylykdyr. Geliň, muny özümiz iş ýüzünde ýerine ýetireliň we wagyz etmek isleýän bolsak, ony öz mysalymyz bilen wagyz edeliň.
Saýmon Jenkins.
Guardian.
Çeşme - Daşary ýurt metbugaty
