Manat nähili döredildi.
2023-nji ýylyň 1-nji noýabrynda manat türkmen milli walýutasynyň girizilmeginiň 30 ýyllygy bellenýär. Bu waka barada şol ýyllarda Türkmenistanyň Döwlet Merkezi Bankynda jogapkär wezipeleri eýelän Annadurdy Hajyýewiň ýatlamalarynyň üçünji bölümini neşir edýäris. Hajyýew häzirki wagtda Bolgariýada ýaşaýar we watanyndaky yzarlamalar sebäpli gaçybatalga aldy. Ýatlamalaryň ikinji bölümi, 2024-nji ýylyň 10-njy ýanwarynda neşir edildi.
Birneme wagt geçenden soň, menden öň birnäçe ýokary derejeli hökümet işgäriniň, şol sanda Saparmyrat Nyýazowyň özüniň hem milli walýutany girizmek meselesi bilen iş salyşandygyny bildim. 1991-nji ýylyň dekabrynda Nyýazow hökümet delegasiýasynyň başynda Eýrana bardy we premýer-ministriň orunbasary Ata Çaryýew bilen bilelikde Eýranyň Merkezi bankyna baryp, milli walýutanyň girizilmegi üçin kömek sorady. 1992-nji ýylyň başynda Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň başlygynyň orunbasary Nyýazgylyç Nurglyjow we Daşary işler ministri Awdy Kuliýew Türkiýä sapary wagtynda Prezident Turgut Ozala şuňa meňzeş haýyş bilen ýüz tutdy. Şeýle hem, şol wagt "Türkmenistan" paýdarlar täjirçilik bankynyň başlygy Hudaýberdi Orazow, SSSR Döwlet bankynyň Türkmen respublikan bölüminiň meýilleşdiriş bölüminiň başlygy Tamara Klaçkowa hem bu mesele bilen iş salyşýardylar, hatda öz walýutasy eýýäm peýda bolan Baltika ýurtlarynyň birine baryp gördüler. Emma bu synanyşyklaryň hiç biri-de tamamlanmady.
Instituty gutaryp, bank ulgamyna girenimden soň, SSSR-iň Döwlet bankynda birnäçe aýlyk tejribe işini birnäçe gezek tamamladym, bu ýerde bize öz işleriniň “arslanlary”, ýurduň esasy bankynyň, Maliýe ministrliginiň, SSSR-iň Döwlet meýilnama komitetiniň hünärmenleri tarapyndan leksiýalar berildi we ýygnaklar geçirildi, olaryň köpüsi dalaşgär derejeli we ykdysady ylymlaryň doktorlary. Leksiýalarda we ýygnaklarda ykdysadyýeti kadalaşdyrýan kanunlaryň, bank görkezmeleriniň nähili ýazylýandygyny, puluň nähili berilýändigini, pul dolanyşygynyň derejesine, puluň könelmegine, harytlaryň we hyzmatlaryň bahalarynyň ýokarlanmagy, inflýasiýa we ş.m. öwrendim. Ýöne pul çap etmek meselesini iş ýüzünde däl-de, diňe teoriýada bilýärdim.
Ilki bilen, respublikan gazetleriň hemmesiniň çap edilýän Aşgabat metbugat öýüne bardym. Gazetiň ýaýramagy bilen tanyşdym we hünärmenler bilen gürleşdim. Elbetde, çaphanada öz ugry boýunça hünärmenler işleýärler, ýöne gymmatly kagyzlar barada sorag berip başlanymda, käbirleri eginlerini gysdylar, käbirleri enjamlarynyň gymmatly kagyzlary çap etmek üçin ýaramly däldigini aýtdylar. Ýörite kagyz, boýag we ş.m. hakda soraglar hem ýüze çykdy. Meniň üçin, olar üçin hem gymmatly kagyzlary çap etmek prosesi täze iş boldy.
Şonuň üçin syýahat etmeli we beýleki ýurtlaryň tejribesini öwrenmeli boldum. Ilki bilen Estoniýa bardym, ol ýerde 1992-nji ýylyň 20-nji iýunynda milli walýuta “krona” eýýäm dolanyşyga girizildi. Görnüşi ýaly, Estoniýanyň bu işe 5 ýyly gidipdir. 1987-nji ýylda, Sowet Soýuzynyň döwründe SSSR-iň Ýokary Sowetiniň birnäçe Eston deputaty, ykdysatçylar we syýasatçylar Estoniýanyň doly öz-özüni maliýeleşdirilmegine geçmegi baradaky düşünjäniň taslamasyny neşir etdiler. Onda öz milli walýutasyny girizmek pikiri hem öňe sürüldi. Maňa bolsa, makalam “Türkmenskaýa Iskra” gazetinde çap edilenden soňra, respublikanyň ýolbaşçylygy bir ýyl wagt berdi.
Soňra Şweýsariýanyň Milli bankynda, Germaniýanyň Bundesbankynda we ABŞ-nyň Federal ätiýaçlyk ulgamynda tejribe işini tamamladym. Türkiýe Respublikasynyň Merkezi Bankyna baryp gördüm. Şol ýerde, pul saklanýan ýer meni haýran galdyrdy: üçeklere ýetýän agyr, ullakan şkaf-seýfler, bir zenan maşgalanyň aňsatlyk bilen açyp we herekete getirip biläýjek derejesinde ýerleşdirilen. Nýu-Ýorkyň Federal ätiýaçlyk bankyna baryp görenimde, gymmat bahaly metallary saklamagyň tertibi bilen tanyşdym. Şweýsariýanyň “Credit Suisse” bankynyň tekjelerinde bolsa SSSR nebiti gaýtadan işleýän zawodlarynyň nyşany bolan tonna kümüş, altyn, platina we platina metal toparlary bardy. Ondan soň, MK SSKP-yň (Sowet Soýuzynyň Kommunistik partiýasynyň Merkezi komiteti) daşary ýurda altyn satýandygy baradaky myş-myşlar menin gözümde hakykata öwrüldi.
Şeýle hem birnäçe çaphanalara baryp gördüm. 1993-nji ýylyň maý aýynda Gyrgyzystana iş sapary bilen gitdim, ol ýerde hem 10-njy maýda milli walýuta “som” dolanyşyga girizildi.
Iş saparlarynda toplanan tejribe täze milli walýutany satuwa çykarmagyň gaty çylşyrymly meseledigini görkezdi. Pul çap etmek, geljekki banknotlaryň adyny, käbir banknotlary çap etmek üçin haýsy kagyzy ulanmalydygyny, ululygyny öwrenmeli we kesgitlemeli, dizaýny nädip düzmeli, haýsy kölege bellikleri, mikroprint, gorag sapaklary, ýagny nominala (görkezilen baha) baglylykda her banknot üçin gorag derejesini kesgitlemeli. Nominal näçe ýokary bolsa, gorag derejesi-de şonça ýokary bolmaly.
Mundan başga-da, reňkler palitrasyny saýlamalydy, mysal üçin, banknot egrelende reňkini üýtgedýän çaphana reňkleri ulanyljakmy. Şeýle hem, ultramelewşe çyralary ulanyp, banknotlaryň hakykylygyny çalt barlamak üçin ýörite floresan boýaglary ulanmak. Her nominalyň hyzmat möhletini, bir banknotyň bahasyny we başgada köp zady bilmeli. Mysal üçin, bir, bäş manat- aşaky nominasiýalara garanyňda ýokary nominasiýa çap edilende, aşaga garşylygy ýokarlandyrmak üçin has ýokary pagta süýümi bolan ýokary hilli kagyz ulanyldy. Kagyzyň özi öndürilende kölege belligini hem kesgitlemeli boldy. Sebäbi kölege belligi çap edilmeýär, kagyzyň öndüriliş döwründe döredilýär.
Şeýle hem, 4 sany çap usuly ulanylanda, banknotlary çap etmek prosesi bilen ýakyndan tanyş bolmaly boldum: ofset, metallografiýa, orlow çap we derejeli çap.
Banknot zawodlarynyň birine baryp görenimde, nemes kompaniýalary Heidelberger, Koenig & Bauer AG we beýlekilerden çap enjamlaryny ulanýandyklaryna gözüm ýetdi.
Türkmenistanyň Döwlet Merkezi Bankynyň ýolbaşçylygy ilkibaşdan Russiýanyň “Goznak” kärhanasyny milli walýutany çap etmek üçin iň amatly saýdy. Döwlet Merkezi Bankynyň öňki başlygy Amandurdy Borjakow we onuň oruntutary Nazar Saparow Russiýanyň Merkezi Bankynyň başlygy Wiktor Geraşçenko bilen gowy gatnaşykda boldy. Dogrusyny aýtsam, Russiýada pul çap etmegiň örän ýokary hilli bolandygyny, günbatar kompaniýalaryndan pes däldigini we käbir böleklerde hatda olardan has ýokarydygyny belläp geçýärin. Şeýle-de bolsa, ýurduň ýolbaşçylygy, ilkinji nobatda ykdysady ulgamyň kuratory Waleriý Otçertsow bu pikire düýbünden garşydy. Türkmenistanyň ýolbaşçylary Moskwadan näçe uzak bolsa, şonça gowy bolar diýip hasaplaýardylar.
Näme sebäpden? Türkmenistanyň Russiýanyň daşarky ykdysady gözegçiliginiň astyna düşmeginden gorky bardy. Öňki fransuz koloniýalarynda Fransiýa bilen "frank zonasyny" emele getirýän pul birleşigi şertnamasyna gol çeken Afrika ýurtlary mysal hökmünde getirildi. CFA frank zonasyna (Franc de la Coopération Financière en Afrique centrale) agza 14 ýurduň her biri 65 göterim goşant goşdy, Fransiýanyň budjetiniň goşmaça maliýe borçnamalary üçin ýene 20 göterim, jemi walýuta ätiýaçlyklarynyň 85 göterimini Pariždäki “amal hasabyna” goýdy. Netijede Afrika ýurtlary walýuta ätiýaçlyklarynyň diňe 15 göterimine gözegçilik edip bildiler.
Mundan başga-da, Fransuz dilli Afrika ýurtlarynyň topragyndan alnan tebigy baýlyklary satyn almak üçin Fransiýanyň esasy hukugy bardy. Şeýlelik bilen Afrika ýurtlary başga ýerlerde çeşmeleriň has gowy bahalaryny alyp bilseler-de, Fransiýa bu çeşmelerden ýüz öwürýänçä olary hiç kime satyp bilmezdi. Diňe 2019-njy ýylyň ahyrynda Günbatar Afrika ýurtlary Fransiýa bilen CFA ulgamyndan ýüz öwürmek we ýekeje “eko” walýutasyna geçmek barada şertnama baglaşdy. Bu özgertme Günbatar Afrika ýurtlarynyň walýuta ätiýaçlyklaryny Fransiýanyň Merkezi Bankyna ýerleşdirmekden ýüz öwürjegini göz önüne tutýardy.
Reforma (Özgerişlik)
Günbatarda az ilatly ýurtlaryň merkezi banklarynyň köpüsinde öz banknot çaphanalary ýok, sebäbi pul zawodyna eýe bolmak gaty gymmat. Merkezi banklar köplenç walýutalaryny çap etmek üçin hususy kompaniýalara sargyt edýärler. 1992-nji ýylda Türkmenistanyň ilaty bary-ýogy 3,5 milliondan gowrak adamdy we köplenç boş oturjak banknot zawodynyň zerurlygy ýokdy.
HPG-nyň (Halkara Pul Gaznasy) wekilleriniň kömegi bilen pul çap etmekde ýöriteleşen kompaniýalaryň sanawy düzüldi we türkmen manaty meselesi boýunça tendere gatnaşmak üçin teklip iberildi. 1992-nji ýylyň noýabr aýynyň başynda daşary ýurt kompaniýalarynyň arasynda tender geçirildi. Oňa nemes “Giesecke & Devrient”, Iňlis “De La Rue”, Şwesiýanyň “Tumba Bruk”, “Harrison and Sons” we başgalar - jemi sekiz kompaniýa gatnaşdy. Käbirleriniň wekilleri Aşgabat şäherine, esasanam olaryň baş hünärmeni Simon Pelli “De La Rue” kompaniýasyndan geldi. Gepleşikler dowam edende, “ak garga” ýaly däldigimi gördüm, sebäbi iş saparlarynda toplanan tejribeler özüni görkezýärdi. Şeýle-de bolsa, bu gepleşiklerde banknotlaryň çap edilmegi bilen baglanyşykly käbir täze tapawutlary öwrendim.
Bu kompaniýalaryň hersiniň öz artykmaçlyklary we kemçilikleri bardy. Käbir kompaniýalar banknotlary, gymmatly kagyzlary, çekleri, pasportlary, poçta markalaryny we beýleki howpsuzlyk resminamalaryny çap etmekde, banknotlar üçin ýörite kagyz we plastik kartlary öndürmekde ýüz ýyllyk tejribä eýe boldular. Nemes “Giesecke and Devrient” we Iňlis “De La Rue” ýaly kompaniýalaryň diňe bir watanynda däl, eýsem dünýäniň beýleki ýurtlarynda-da öz çaphanalary bardy. Käbir kompaniýalar, çap etmekden başga-da, bank enjamlaryny - hasaplaýjylary we banknotlary öndürmek bilen meşgullanýardylar we hyzmatlarynyň giň toplumyny hödürläp bilerler.
Bäsleşigiň netijelerine esaslanyp, TDMB iňlisleri saýlady. Olaryň köp ýyllyk tejribesi bardy we gorag derejesi, kagyzyň hili, bahasy we önümçilik wagty taýdan iň oňat şertleri hödürlediler. Mundan başga-da, şol döwürde ilkinji manatlaryň çap edilen dine Angliýanyň Nýukaslynda däl, eýsem Singapurda, Gonkongda, Keniýada, Braziliýada we Maltada-da öz çaphanalary bardy. Zerur bolsa, goşmaça mukdarda banknotlary sargyt edip bolar. Saýlawymyzyň dogrydygyny wagt görkezdi. Türkmenistanyň Merkezi Banky başdan şu güne çenli tejribämize esaslanyp “De La Rue” bilen hyzmatdaşlygy dowam etdirýär.
Bäsleşigiň netijeleri ýurduň ýokary ýolbaşçylary tarapyndan tassyklanmalydy. Nazar Saparow menden dolandyryşa hödürlemek üçin maglumat bilen jikme-jik hasabat taýýarlamagy haýyş etdi.
1992-nji ýylyň noýabr aýynyň ortalarynda Aşgabat şäherine gelip, şertnamanyň şertlerini jikme-jik ara alyp maslahatlaşmak teklibi bilen kompaniýa faks iberdim. Birnäçe günden soň “De La Rue” wekili Jon Babington Aşgabat şäherine geldi, Saparow we men bilen bilelikde Nyýazowyň ýanyna çagyryldyk. Duşuşyga premýer-ministriň orunbasary Waleriý Otçertsowdan başga-da howpsuzlyk ulgamynyň ýolbaşçylary - Içeri işler ministrliginiň başlygy Serdar Çaryýarow, Adalat ministri Tagandurdy Hallyýew, Ýokary kazyýetiň başlygy Amanmyrat Kakabaýew, Baş prokuror Gurbanmuhammet Kasymow, Milli howpsuzlyk komitetiniň başlygy Saparmyrat Seýidow gatnaşdy.
Hasabatymdan soňra, Saparmyrat Nyýazow ýygnananlardan soraglary ýa-da teswirleri barmy diýip sorady. Jogap berdiler: ýok. Jemläp aýtsak, Nyýazow Türkmen Döwlet Merkezi bankyna “De La Rue” bilen şertnama baglaşmaga rugsat berdi. Duşuşykdan soň Nazar Saparow “De La Rue” bilen türkmen manatlaryny öndürmek üçin şertnama baglaşdy. Tehniki aýratynlyklar şertnamada görkezildi. 1-den 500 manata çenli ýedi banknotdan bolan pul goýduk. Köp zat banknotlaryň nominasiýasyna, hususan-da, geljekdäki pul reformasynyň tertibine, döwletiň pul we walýuta syýasatyna baglydy. Ähli nominallaryň çykarylyşynyň umumy mukdary 82 million manat boldy. Şertnamanyň bahasy 800 müň funt sterling boldy.
Käbir yza gaýdyşlyk. Ýeri gelende aýtsak, şol ýygnakda, manat çap etmek meselesine garanymyzdan soň, N.Saparow ikimiz agyr jenaýatda günäkärlenýänleri atmak kararynyň kabul edilendigine şaýat bolduk. Şondan soň näme üçin ýygnakda howpsuzlyk güýçleriniň ýolbaşçylarynyň gatnaşany maňa düşnükli boldy. Iň köp agzalýan at jenaýat alyp baryjysy Aýmyratdy. Jenaýat dünýäsinden uzak adam üçin, kiçigöwünli hyzmatkäriňiz üçin bu at şol wagt hiç zady aňlatmaýardy. Diňe howpsuzlyk güýçleri ses berdiler we hemmesi biragyzdan makul bildiler. Nyýazow bu jezany SSSR-iň konstitusiýasynyň güni bolan 5-nji dekabrda ýerine ýetirmegi we ony hökman telewideniýede görkezmegi teklip etdi. Bu teklip howpsuzlyk güýçleri tarapyndan biragyzdan kabul edildi.
Dekabr aýynyň başynda Eýrana iş saparyna gitdim. Ol ýerde ýakymsyz duýgy meni terk etmedi, pikir etdim: howpsuzlyk güýçleri jenaýat eden hem bolsa, adamyň janyny almagy aňsatlyk bilen nädip edip biler? Geň galdyran zat, howpsuzlyk işgärleriniň hiç biri diňe düşünişmäge däl, hatda şübhe bildirmäge-de het edip bilmedi. Netijede, Nyýazowyň töweregindäkileriň prezidentiň göwnünden turmak üçin biragyzdan karar bermek tejribesi has giň ýaýrady we hiç kim muňa garşy söz aýtmaga het edip bilmedi. Soňra awtoritarizmiň güýçlenmegi, soň bolsa totalitar diktatorlyk bilen S.Nyýazow töweregindäkiler bilen maslahatlaşmady we ýeke özi karar berdi.
Manata gaýdyp geleliň. Dizaýn Aşgabatly suratkeş-dizaýner Hajy Atakaýew tarapyndan edildi. Ol Angliýa gitdi we kompaniýanyň baş edarasynyň ýerleşýän Basingstokdaky “De La Rue” dizaýn merkezinde birnäçe aý işledi.
Manat dolanyşyga girizilenden soň, köp sanly türkmen raýaty ýerlikli sorag soradylar: Nyýazowyň portreti manatlara nähili geldi? Meşhur paýhas, pul köp zady satyn alyp biler diýýär, ýöne taryhda bir ýeri kepillendirip bilmeýär, ýöne bu söz bilen jedel edip bolar. Nyýazow, öz keşbini türkmen manatlaryna we teňňelerine ýerleşdirmek bilen, döwletiň ähli mehanizmini we ýurduň maliýe çeşmelerini ulanyp, Türkmenistanyň häzirki taryhynda özüne orun tapdy.
Şertnama baglaşylmazyndan ozal hem manatyň dizaýny boýunça işleriň ilkinji etaplarynda banknotlara görnükli türkmen syýasy we jemgyýetçilik işgärleriniň, medeniýetiň we sungat wekilleriniň Magtymguly, Kemine, Gaýgysyz Atabaýewiň, Nedirbaý Aýtakow we beýlekileriň... portretlerini goýmak meýilleşdirildi. Gutarnykly sanaw ýokdy. Portretleriň nusgalaryny taýýarladyk we dolandyryşyň tassyklanmagyna garaşdyk. Şeýle-de bolsa, soňraky zatlar garaşylşy ýaly gitmedi. Şondan soňam ilkinji prezidentiň şahsyýet kulty güýçlenip başlady we käbir başlyklar Nyýazowyň portretlerini manatlara ýerleşdirmegi teklip edip başladylar.
Bu başlangyçlar maňa-da ýetdi. Prezidentiň keşbini banknotlara goýmak islegi bolan günleriň biri ýadymda. Bir gün maňa howa menziline daşary ýurtdan gaýdyp gelýän Nyýazowyň ýolbaşçylygyndaky delegasiýa bilen duşuşmagyň zerurdygyny aýtdylar. Dogrusyny aýtsam, geň galdym, sebäbi meniň pozisiýam beýle çärelere gatnaşmaýardy. Delegasiýa gelenden soň, manatyň dizaýny boýunça işleriň gidişi barada hasabat bermegimi haýyş etdiler. Men hemme zadyň gowy gidýändigini aýtdym. Derrew sorag ýagdyryp başladylar. Wise-premýerleriň hemmesi birek-biregiň sözünü bölüp, diňe Nyýazowyň portreti bilen manatlary çap etmegi teklip edip başladylar.
Gynansagam, hökümetde öz walýutasynyň ornaşdyrylmagy barada çekişmäniň ilkinji döwründe Nyýazowyň portretini manatlara ýerleşdirmek pikiri ilkinji Daşary işler ministri, soň bolsa esasy oppozisiýa lideri Awdy Öwezowiç Kuliýew tarapyndan goldanyldy. Kuliýew “Hökümetde iki ýyl, oppozisiýada 10 ýyl” atly kitabynda (20-nji sahypa serediň) manatyň dizaýnyny ara alyp maslahatlaşmagyň bir bölümi barada ýazdy. Mundan başga-da, Milli walýutany girizmek meselesiniň deslapky ara alnyp maslahatlaşylmagy barada “Erkin Türkmenistan” neşirine beren interwýusynda Kuliýew: “Hawa, ara alnyp maslahatlaşyldy. Eýýäm 1992-nji ýylyň başynda banknotlaryň eskizlerini gördüm. Görnüşe görä, başlangyç prezidentiň özi bolaýdy öýdýän. Iň bärkisi, başdan öz portretini manada goýmak pikiri bardy. Ata Çaryýew muňa garşy çykdy. Soň bolsa meniň ony goldamaýandygym üçin maňa käýedi” diýip boýun aldy.
Kuliýewiň ömrüniň soňky bäş ýylynda köplenç telefon arkaly habarlaşýardyk. Awdy Öwezowiç duýgur söhbetdeş boldy. Bu ädimi ätmäge näme sebäp bolandygyny soranymda, Nyýazowy diňe bir bu meselede däl, eýsem beýleki meselelerde-de goldamak bilen uly ýalňyşlyk goýberendigine gynanýandygyny aýtdy. Üns beriň, her bir syýasatçy öz ýalňyşlyklaryny batyrgaýlyk bilen boýun almaýar. Bu hemmelere berilmeýär.
Şonuň üçin dizaýner Angliýada işläninde, prezidentiň portretini banknotlara ýerleşdirmek üçin eýýäm anyk bir buýruk bardy. Dizaýner döredijiligi hökmünde diňe banknot dizaýnynyň şahsy elementlerine degişlidir.
Teňňe pullar barada aýdylanda bolsa, TDMB üçin Iňlis kompaniýasy “The Royal Mint” tarapyndan neşir edildi. Teňňe pullary çykarmak karary tendersiz we iň geň galdyryjy zat, Döwlet Merkezi Bankynyň gatnaşmazlygynda kabul edildi. Günleriň birinde meni hökümete çagyrdylar we iňlisleriň “The Royal Mint” bilen teňňe öndürmek üçin eýýäm gol çekilen şertnamany berdiler. Türkmen tarapynda, hökümet wekiliýetiniň çäginde Beýik Britaniýa sapary wagtynda premýer-ministrleriň orunbasarlary Waleriý Otçertsow, Nazar Söýunow we Rejep Saparow dagylar gol çekdi. Soňra Otçertsowdan: "Teňňe pullaryň sanyny we nominasiýasyny, umumy mukdaryny, dizaýnyny, materialyny we beýleki jikme-jikliklerini kim we nädip kesgitledi?" diýip soradym. Ol diňe: "Dizaýn meselelerini özüňiz çözüň" -diýdi. Görnüşi ýaly, Otçertsow gol çekilende ozal hökümete tabşyran hasaplamalarymyzy ulandy.
Ine, bank ulgamyndan uzakdaky adamlar teňňe pullary almak barada şertnama baglaşdylar. Ýeri gelende aýtsak, milli walýuta ornaşdyrylandan iki aý soň, manatyň hümmeti pese gaçdy, teňňelere bolan zerurlyk ýitdi we birnäçe ýyllap bank ammarlarynda ölü ýük ýaly bolup durdy.
Şertnamany alandan soň, teňňe öňdürýän zawodyň wekilleri matrisa öndürmek üçin Nyýazowyň asyl suratyny ibermegi haýyş etdiler. Nyýazowyň suraty teňňeleriň arka tarapynda - tersden ýerleşdirilen bolmalydy. Teňňe puluň ters tarapynyň dizaýny ters, gyrasyna - gapyrga özümizi saýladyk. Dürli ýurtlardan gelen teňňeleriň arasyndaky tapawut, olary ýasamak üçin ulanylýan materialda durýar. Mysal üçin, ýaşuly nesil Sowet Soýuzynyň 1961–91 modelleriniň köpükleri ýere gaçanda, mis-sink ergininden (bürünçden) we nikel-sink garyndysy misden ýasalanlygy sebäpli jyňňyrdaýan ses çykandygyny ýadyna salýar.. Türkmen teňňelerini ýasamak üçin material polat bolup, ýere atylanda ses çykarmady. Näme üçin polat? Teňňe pullaryň bahasy onuň bahasyndan ýokary bolmazlygy üçin arzan material saýladyk.
Şol döwürde meni geň galdyran zat, manat we teňňe öndürmek üçin iki şertnama üçin hem tölegiň Nebit we gaz ministrliginiň we Oba hojalygy ministrliginiň hasabyna edilmegi boldy. Nyýazow degişli karary hut özi çykardy. TDMB-de şertnamalar üçin tölemeli serişde ýokdy.
Göz öňüne getirip boljak iň gynandyryjy zat, Sankt-Peterburg porty neşir edilen teňňeleri eltip bermek nokady hökmünde saýlandy we takmynan 600 tonna ýa-da 50 deňiz wagonlary bardy. 1990-njy ýyllaryň başynda garakçy Peterburg hakda agzymy açmaýyn; meniň näme hakda aýdýandygymy mensiz hem hemmeler bilýär öýdýärin.
Işimiň dowamynda ýokary wezipeli işgärleriň döwlet işlerine şeýle biperwaý garaýşyna birnäçe gezek duş geldim. 1993-nji ýylyň 15-nji iýunynda Hudaýberdi Orazow Türkmenistan Döwlet Merkezi Bankynyň başlygy wezipesine bellendi we gyzykly söhbetdeş bolduk. Men oňa manatyň ornaşdyrylmagyna taýýarlyk işleriniň gidişini aýtdym we ol menden milli walýutadaky materiallar bar bolan bir bukja hakda sorady, maňa bir ýyl ozal berilmelidi. Hiç kim maňa material bermedi diýip jogap berdim, bu Orazowy gaty geň galdyrdy.
Ýokarda ýazyşym ýaly, 1991-nji ýylda Orazow Türkmenistan täjirçilik bankynyň başlygy hökmünde täze walýuta girizmek meselesini hem öwrenýärdi. Topary seljeriş materiallaryny, hasaplamalary we teklipleri taýýarlady, ol premýer-ministrleriň orunbasarlary Mätkarim Radjapowa we Waleriý Otçertsowa gowşurdy we netijede resminamalar Döwlet Merkezi Bankyna berilmelidi. Emma ol ýere ýetmediler - bir ýerde ýitdiler ... Bu, şol wagtky hökümet agzalarynyň iň möhüm döwlet meselesine bolan garaýşyny aýdyň görkezýär. Topar TDMB döredilenden soň işini bes etdi we toparyň agzalarynyň hiç biri geljekdäki pul reformasy bilen baglanyşykly işe gatnaşmady. Bu toparyň kimiň görkezmesi bilen döredilendigini aýdyp biljek däl. Belki, bu Orazowyň başlangyjydy, ýöne Nyýazowyň resmi buýrugy bar bolsa gerek.
Garakçy Sankt-Peterburgyň mowzugyny jemläp, 600 tonna teňňäni Türkmenistana ibermek meselesini çözmek üçin nädip üstünlikli bolandygymyzy size aýdasym gelýär. 1993-nji ýylyň sentýabr aýynda teňňeleriň neşir edilendigi we Sankt-Peterburg şäherine iberilendigi barada “The Royal mint”-den telegramma aldyk. Olary Türkmenistana nädip eltmelidigi barada sorag ýüze çykdy. Dolandyryşdan bu meseläni Russiýanyň hökümeti ýa-da Sankt-Peterburg şäher häkimliginiň derejesinde çözmäge kömek etmegini isledik, emma ret edildi, näme sebäpden bilemok. Bagtymyza, Sankt-Peterburgda asly Krasnowodsk (häzirki Türkmenbaşy) şäherinden bolan bir türkmeni tapdyk, ol iri sebit kompaniýasynyň howpsuzlyk gullugynyň başlygy bolup işleýärdi. Onuň kömegi bilen ýükleri uçar bilen Aşgabat şäherine eltmegi başardyk.
Manat dolanyşyga girizilmezden ozal Angliýa birnäçe gezek syýahat etmeli boldum we suratkeşimiziň işlän we çaphana matrisalarynyň taýýarlanan “De La Rue” dizaýn merkezine gönüden-göni baryp görmeli boldum.
Tomusyň ortalarynda manatyň kiçi nominasiýalarynyň çap edilip başlandygy barada habar aldym. Oktýabryň başynda eýýäm çap edilen banknotlaryň birinji topary Nýu-Kastladan Il-76 ýük uçary bilen alyndy. Nýu-Kastladaky banknot zawodyna baranymda, derwezeleriň öňünde baýdak meýdançalarynda Iňlis baýdagyndan başga, kompaniýanyň baýdagy we Türkmenistanyň baýdagyny gördüm. Bu kompaniýanyň däpleri. Zawodyň müdiri türkmenleriň baýdagyny tapmagynyň gaty kyn bolandygyny aýtdy.
Bu “hojalyk” gaty uly göwrümli bolansoň, ammar ýeri barada pikirlenmeli boldy. Döwlet Merkezi Bankynda zerur mukdarda ammar enjamlary ýokdy, bu barada hökümete habar berildi. Ilkinji nagt pullar we teňňeler iberilmänkä, bir gün prezident administrasiýasynyň müdiri Ernst Kalandarowiç Nazarow maňa jaň edip, ýanyna gelmegimi haýyş etdi. Duşuşykda ol menden pul saklamagyň tertibi we düzgüni barada jikme-jik sorady, bu meni geň galdyrdy. Birnäçe günden soň prezident tarapyndan gol çekilen bir komissiýa döredildi, onda Е.Nazarow başlyk, men orunbasar we käbir pudak ministrleri agza boldular. Komissiýanyň mejlisinden öň, E.Nazarow maňa prezident köşgi toplumynyň çägindäki binalaryň birinde, beýlekisi bolsa Ministrler Kabinetiniň binasynda bomba gaçybatalga ýerlerde nagt ammar gurmak barada kararyň kabul edilendigini aýtdy.
Е.Nazarow menden bomba gaçybatalgalary bilen tanyşmagy we bank düzgünlerine laýyklykda gaýtadan dikeldilmegi üçin kepilnama taýýarlamagy haýyş etdi. Bomba gaçybatalgalary barlanylandan soň, olary güýçlendirmek we ýangyn we howpsuzlyk duýduryşlary bilen enjamlaşdyrmak kararyna gelindi. Prezident köşk toplumynyň we Ministrler Kabinetiniň binasy Prezidentiň Howpsuzlyk Gullugynyň goragyndady. Prezidentiň howpsuzluk gullugy bilen şertnama baglaşylan ammar girelgesinde gönüden-göni goşmaça howpsuzlyk guramaly bolduk. Komissiýanyň ýygnagynda men hasabat taýýarladym, şondan soň Nazarow senagat ministrlerine aýdylanlaryň hemmesiniň prezidentiň şahsy buýrugy hökmünde garalmalydygyny we 10 günüň içinde ýerine ýetirilmelidigini aýtdy. 10 günden soň bomba gaçybatalgalary ammarlara öwrüldi we Prezidentiň howpsuzlyk gullugynyň bölümleri ammarlaryň girelgesini gorap başlady. Prezident toplumynyň we Ministrler Kabinetiniň binasy rejimli desgalardy we belli bolşy ýaly içerde başga bir rejimli desga döredildi, şonuň üçin ammarda işlemek bilen baglanyşykly ähli işgärlere ýörite rugsatnamalar berildi. Mundan başga-da, Prezidentiň Howpsuzlyk Gullugy, bank kassalaryny açmak we ýapmak tertibi boýunça bankyň görkezmeleriniň ýerine ýetirilmegini üpjün etmeli boldy.
(Dowamy bar)
Awtory: Annadurdy Hajyýew
