Üç ýyl mundan ozal, Prezident Saparmyrat Nyýazowyň ölüminden soň, Türkmenistan dünýäniň beýleki ýerlerine açylyp başlanda, Günbataryň ykdysady gyzyklanmasynyň ýokarlanmagy adam hukuklary we syýasy azatlyklar ýaly ugurlarda umumy liberallaşmaga sebäp boljak ýalydy.
Gurbanguly Berdimuhammedow, 2007-nji ýylda prezident saýlananda, ýurduň repressiw geçmişiniň soňlanmagyna umyt bildirdi we ýurdy diňe bir daşary ýurt maýadarlaryny özüne çekmek bilen çäklenmän, maglumatlara, daşary ýurda syýahat etmek we beýleki ýeňilliklere ýol açjakdygyny aýtdy.
Şondan bäri Berdimuhammedow esasan Nyýazowyň has berk syýasatlaryny üýtgetmek üçin bilim, saglyk we sungat ugurlarynda birnäçe özgertmeleri girizdi.
Şeýle-de bolsa, türkmen adam hukuklaryny goraýjylar esasy raýat hukuklary we syýasy azatlyklar babatynda hiç zat üýtgemedi diýip hasaplaýarlar we Günbatar ýurtlary eglişik edenlerinde özlerini aldaýarlar.
Hukuk hünärmenleri Prezident Berdymukhammedowyň tebigy gaz üpjünçiligi boýunça şertnamalar baglaşmak mümkinçiligi bilen adam hukuklary meselelerini gozgamazlar diýen umyt bilen Günbatar döwletlerini synagdan geçirýändigine ynanýarlar.
Emma Günbatar ýurtlarynyň bu aldawy yuwutjakdyklary hakynda alada bar.
Gollandiýada ýerleşýän Türkmenistan Demokratik Raýat Bileleşiginiň lideri Wýaçeslaw Mamedow: "Täjirçilik energiýa gyzyklanmalary ele alnan ýaly we hiç kim hukuklara üns bermeýän ýaly" diýdi.
14-nji dekabrda Türkmen gazyny Hytaýa daşamak üçin täze turbageçirijiniň resmi taýdan işe girizilmegi, baý Aziýa ýurtlarynyň daşary ýurt maýa goýumlaryny işjeň gözleýän ýylynyň iň ýokary nokady boldy.
Ýewropa döwletleri, esasanam, Türkmenistan bilen gyzyklanýar, sebäbi araçy we üpjün ediji hökmünde Russiýadan aýlanyp, Merkezi Aziýa gazyna elýeterliligi üpjün edýär.
Moskwanyň gaz üpjünçiligi meselesindäki boşlugyny gowşatmagyň bir ýoly, gündogar Türkiýeden günorta-gündogar tarapa we merkezi Ýewropa gitmegi meýilleşdirilýän “Nabucco” gaz geçirijisiniň işe girizilmegi. Türkmenistandan gazyň bu turbageçirijä girmegi üçin Hazar deňziniň üsti bilen Azerbaýjana eltilmeli, bunuň üçin Hazar deňziniň düýbüne turba goýmak meýilleşdirilýär.
Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň energiýa üpjünçisi hökmünde Türkmenistana bolan gyzyklanmasy hem aýdyňdyr, Döwlet departamentiniň ýokary derejeli işgärleriniň bu ýurda ýygy-ýygydan baryp görmegi şaýatlyk edýär.
Gepleşik üçin mümkinçilik dörände, Günbatar hökümetleri Berdimuhammedow administrasiýasyny beýleki meseleler boýunça çekmäge synanyşdylar. Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasy (ÝHHG), BMG Ösüş Maksatnamasy we BMG-nyň Adam Hukuklary boýunça Ýokary Komissary Türkmenistanyň hökümeti bilen bilelikde birnäçe adam hukuklary taslamasyny durmuşa geçirdi.
Şeýle-de bolsa, halkara we ýerli adam hukuklaryny goraýjylar energiýa meseleleri boýunça gepleşikleriň beýleki ugurlarda aç-açanlyga goşant goşmandygyny bellediler.
Mysal üçin, noýabr aýynda Norwegiýanyň Helsinki komiteti türkmenleriň adam hukuklary aktiwistleri bilen bilelikde Günbatar institutlaryna we daşary ýurt hökümetlerine açyk hat çap edip, Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýyna ünsi çekdi.
"Biz Günbatar ýurtlarynyň Ýewropa üçin energiýa howpsuzlygy baradaky aladalaryna, Türkmenistanyň energiýa potensialyna şeýle uly gyzyklanma döreden aladalara düşünýäris, - hatda diýilýär. -Şeýle-de bolsa, biz bir ýurtda adam hukuklarynyň ýagdaýyna baha bermek ülňüleriniň näme üçin aňsatlaşdyrylandygyna düşünmeýäris, şeýle ýagdaýlar ýüze çykanda halkara jemgyýetçiliginiň adam hukuklarynyň bozulmagyny aç-açan ýazgarmak islemeýändigine düşünmeýäris."
Şol aýda Londonda ýerleşýän "Global Witness" hökümete degişli bolmadyk jemgyýetçilik guramasy “Şol gazyň hemmesi? Ýewropa Bileleşiginiň Türkmenistandaky diktaturany goldamazlygynyň bäş sebäbi.” atly hasabat çap etdi.
Bu hasabatda öňe sürlen delilleriň biri Ýewropa Komissiýasynyň "Türkmenistana seresaplylyk bilen çemeleşilmegi ýurtda adam hukuklarynyň bozulmagyny azaldar diýip hasaplaýar, ýöne munuň subutnamasy ýok".
Global Witness: Ýewropa Parlamenti 2009-njy ýylyň aprelinde Türkmenistan bilen söwda şertnamasyny tassyklap, "ýurtdaky ýagdaýy nädip gowulaşdyrjakdygy barada anyk meýilnama bolmazdan" Ýewropanyň “ösüş” zerurlygy bilen birlikde adam hukuklary ýagdaýy bilen, geljekde tersine bolup biljek ownuk özgertmeleri amala aşyrýar. Şeýle özgertmeler makul bilinýär we aç-açan zerur bolsa-da, türkmenleriň köpüsi üçin az üýtgeşiklik döredýär. Şeýle-de bolsa, bu özgertmeler sebäpli ÝB-ne degişli käbir gyzyklanýan taraplar Türkmenistan bilen bilelikde işlemegiň öz miwesini berýändigini aýdyp bilerler".
NBCentralAsia-nyň geçiren derňewi, Nyýazow ölenden üç ýyl soň, Nyýazow tarapyndan başlanan adam hukuklarynyň iň çynlakaý bozulmagynyň düýpgöter üýtgemändigini görkezýär. Dissidentler we garaşsyz žurnalistler yzarlanmagyny dowam etdirýärler, hereket azatlygy gaty çäklidir we esasy syýasy hukuklar we azatlyklar Nyýazow döwründe bolşy ýaly ýetip bolmajak arzuwda galýar.
Global Witness-iň, Türkmenistanyň häkimiýetleriniň Günbataryň aladalaryna jogap edip bilkastlaýyn maglumatlary bozýandyklary we hakykatdanam möhüm meselelerde öňe gitmezden ownuk ýeňişler hökmünde görkezýändikleri baradaky tassyklamalary tassyklaýan möhüm subutnamalary bar.
Mysal üçin, 2009-njy ýylyň maý aýynda häkimiýetler syýasy tussag Muhammetguly Aýmyradowy boşadanda, bu umumy liberallaşmagy aňlatmaýardy we bunun dowamynda köpçülikleýin amnistiýa gelmedi.
Tomus möwsüminde hereket azatlygyna ("islenmeýän adamlaryň" gara sanawy görnüşinde) bar bolan çäklendirmeler gowşadylman, hasam güýçlendirildi. Şol döwürde daşary ýurtda okuwyny dowam etdirmek isleýän talyplar üçin ýurtdan çykmak gadagan edilipdi.
Bu makala üçin interwýu beren beýleki teswirçiler ýaly, Türkmenistanyň demirgazygyndaky metbugat synçysy IWPR-a Günbatar ýurtlarynyň ýurtdan gaz satyn almak üçin zerur şert hökmünde demokratik ösüşi talap etmelidigini aýtdy. Şeýle-de bolsa, munuň bolup bilmejekdigini boýun aldy.
Synçy: "Günbatar diktatory özüne gaz we beýleki baýlyklar satyn almak bilen köşeşdirmeli däldir, ýöne gazyň diňe ýurduň içindäki demokratiýalaşma prosesini we adam hukuklary ýagdaýynyň gowulaşmagyny göz öňünde tutup satyn alynýandygyna düşünmelidir" -diýdi.
Aslynda, "Günbatar Russiýanyň şu ýyllarda edýän zatlaryny edip başlady, bu bolsa türkmen gazynyň deregine rus dilinde gürleýän watandaşlarynyň Türkmenistanda hukuklarynyň bozulmagyna-da göz ýumdy" -diýdi.
Bolgariýada ýaşaýan türkmen ykdysatçysy Annadurdy Hajyýew, günbatar döwletleri we kompaniýalary bilen ykdysady şertnamalaryň has giň özgertmeler bilen baglanyşykly bolmagy möhümdir diýip hasaplaýar.
Onuň pikiriçe, Berdimuhammedowyň häkimiýet başynda bolan ilkinji iki ýylynda adamlar şeýle mehanizmleriň täsir etjekdigine umyt baglaýardylar. Häzirki wagtda Türkmenistanyň hyzmatdaşlary "gaz almak üçin" her zat etjege meňzeýär.
Bir türkmen diplomaty, adynyň aýdylmazlygy şerti bilen çykyş edip, Günbatar gepleşik syýasatlaryny tankytlaýanlara has sabyrly bolmaga çagyrdy. Üýtgeşmeler amala aşyrylar, ýöne wagt gerek bolar diýdi.
"Günbatar ädimme-ädim hereket eder" -diýdi diplomat, " Ilki bilen ykdysady şertnamalaryň baglaşylmagyna ýer taýýarlar, soň ýerine ýetirilen borçnamalaryň aç-açanlygyny talap etmek talaplaryna geçer we diňe Türkmenistan ykdysady şertnamalara berk bagly bolansoň, demokratik gymmatlyklaryň berjaý edilmegini talap edip başlar"-diýdi.
Daşary işler ministrliginiň işgäri, Günbataryň bu görnüşde üýtgemeginiň "güýçlendirmek" mümkinçiligine başgaça garaýar.
"Köp adamlar ýalňyşlyk bilen demokratik Günbatara umyt baglaýarlar, - diýdi - Günbataryň Türkmenistanyň içerki meselelerine goşulmajakdygyny göz öňünde tutmaýarlar."
Türkmenistandan gelen hukuk goraýjy halkara jemgyýetçiliginiň geljekde şertleri kesgitlemek mümkinçiligini elden gidermeginden gorkýandygyny aýtdy.
Aktiwist: "Indi, Aşgabat bilen haýsydyr bir gaz şertnamasyna gol çekmezden ozal Günbatar ÝHHG we dürli komissiýalar arkaly Türkmenistandan has köp peýdalanýar, ýöne olary ulanmaýar, -diýdi. -Ylalaşyklara gol çekişmek bilen bu zynjyrlar düýbünden ýok bolup biler ýa-da bu şertler indi ýagdaýa täsir etmez."
(Türkmenistanda sorag edilenleriň atlary howpsuzlyk sebäpli aýryldy.)
Inga Sikorskaýa, IWPR-nyň Bişkekde ýerleşýän Türkmenistan we Özbegistan üçin baş redaktory.
Çeşme : Uruş we Parahatçylyk instituty
