Hereket eden hereketsizlik.

Duşenbe güni Russiýanyň "Interfax" habar gullugy hasabat çap etdi, oňa görä Russiýanyň Daşary işler ministrligi "Iki raýatlyk meselesini çözmek barada" rus-türkmen şertnamasyny dogry hasaplaýar. Agentlige görä, Russiýanyň Daşary işler ministrliginiň bu beýany Russiýa Federasiýasynyň Adam Hukuklary Komissiýasynyň gullugynyň haýyşyna jogap boldy. Näme üçin goşa raýatlyk şertnamasynyň güýje girýändigi ýa-da ýokdugy baradaky sorag Russiýanyň esasy adam hukuklaryny goraýjysynyň arasynda gyzyklanma döredýärmi?

Türkmenistanyň häkimiýetleriniň milli azlyklara we esasanam rus dilli raýatlara bolan garaýşy Günbatar we Russiýanyň habar beriş serişdeleri tarapyndan birnäçe gezek gozgaldy. Bu meseläniň daşy 2003-nji ýylyň ýazynda we tomsunda iň ýokary derejesine ýetdi. Hut şonda Türkmenistanyň prezidenti Russiýa bilen Türkmenistanyň arasynda goşa raýatlyk baradaky şertnamany birtaraplaýyn ýatyrmak baradaky kararyny 1995-nji ýylda durmuşa geçirdi. Şeýle “goşa” statusyň eýelerinden üç aýyň içinde bir ýa-da beýleki pasport saýlamagy haýyş edildi. Şol bir wagtyň özünde, Türkmenbaşy Wladimir Putini kararynyň rus dilli ýaşaýjylaryň hukuklaryny bozmaýandygyna ynandyrdy.

Türkmen häkimiýetleriniň edil şol wagt rus dilli ilaty işjeň ýagdaýda kowmak işine başlandygyna garamazdan, Kreml gaz söwdasynda möhüm hyzmatdaşyna ynanmagy makul bildi we uzak wagtlap gözüni ýummaga synanyşdy Aşgabadyň Moskwa bilen baglaşylan şertnamany birtaraplaýyn ýazgarmagy bilen baglanyşykly rus raýatlarynyň hukuklarynyň gödek bozulmagy faktlary. Iki raýatlygy bolanlaryň köpüsi Russiýa, märekäniň köpüsi Russiýanyň Aşgabatdaky diplomatik missiýasyny gabady, ol ýerde adalat we türkmen häkimiýetleriniň eden-etdiliginden goramak isleýän Russiýanyň Daşary işler ministrligi rus dilli adamlaryň öýlerinden zor bilen göçürilmegi, işden çykarylmagy, rus dilinde okadylýan mekdepleriň ýapylmagy we ş.m. metbugat eserleri diýdi. Iň soňunda jurnalistler Russiýanyň Dumasyna anyk subutnamalar we şaýatlar görkezdiler. Moskwa Aşgabadyň garşysyna çykdy, ýöne meseläni çözmek üçin döredilen Russiýa-Türkmenistan bilelikdäki komissiýalarynyň hiç biri-de işlemedi. Belki-de, türkmenistanda rus dilinde gürleýänler üçin ýagdaý kadalaşdy?

2005-nji ýylyň 22-nji noýabrynda Aşgabat şäherinden bolan bir pensioner NW habarçysy Oraz Saryýewe şeýle diýdi:

NN: Rus dilli ilatyň ýagdaýyna çydap bolmaýar, Türkmenistanyň häkimiýetleri bu ýurdy gysga wagtda terk etmegimiz üçin ähli zady edýärler. Men nirä gitmeli? Ýaş wagtym geldim, soň bir türkmen bilen durmuş gurdum, garyndaşlarymyň hiç biri Russiýada galmady. Bu ýerde, respublikada köp işledim, ýöne indi wezipeli adamlara ýüzlenenimizde: ýadadyk sizden, haçan gidýärsiňiz? Tomus dynç alyşy üçin garyndaşlarymyzyň ýanyna gitmek islänimizde, kwartirany garawula goýmak isledik. Emma muňa jogap edip Içeri işler müdirliginiň ýolbaşçylary gödeklik bilen ýüz öwürdiler. Içeri işler ministrligine, Prezident geňeşine arz etdik, ýöne bu kömek etmedi, kwartiramyz 22 ýyl goralýardy we yzygiderli töleg töleýärdik. Onsoňam, bu ýerde edilişi ýaly, ýok wagtymyz kwartiramyzy alyp, bize Russiýa çykyň diýip, ýörite garawul goýmadylar öýdüp gorkdum. Indi Içeri işler bölüminiň başlyklaryndan biri meniň adamymy tussag etmek bilen gorkuzýar. Men: Biz Türkmenistanyň iň tertipli adamlary” diýdim, ol jogap berýär: Beýleki ruslar üçin görelde bolar ýaly, sizi nädip jezalandyrmalydygyny taparyn.

Mary şäheriniň ýaşaýjysy NW habarçysyna şeýle diýdi:

MM: Biz, rus dilinde gürleýänler, ykdysady we syýasy meselelerimizi çözmek üçin rus häkimiýetleriniň elindäki surnaý kartasyna meňzeýäris. Nyýazow gaz ýa-da rus häkimiýetleri üçin amatsyz käbir beýleki meseleleri gozgap başlansoň, Russiýa derrew biziň ýagdaýymyzy ýatlaýar. Nyýazow tersine bolansoň, derrew bizi ýatdan çykarýarlar. Belki, indi olar hem tötänleýin däl-de, biziň bilen Gazpromyň arasyndaky käbir jedeller bilen baglanyşyklydyr. Ýagdaýymyz barada aýdylanda bolsa, şu ýerde:

Maşgalamyzda hiç kim işlemeýär. Ýoldaşymy ýokary bilimli bolsa-da, işçi hökmünde aýlyk almak üçin tertipleşdirmäge synanyşdym. Ilki bilen ony işe almaga razy boldular, ýöne onuň rusdygyny bilip, derrew ýüz öwürdiler.

Çagalar türkmen mekdebinde, ýörite "rus" synpynda okaýarlar. 9 ýyl bilim alarlar. Russiýada we beýleki ýurtlarda bu gutarnykly orta bilim däl. Diňe Ruhnama ýa-da şuňa meňzeş başga manysyz zatlary öwredýärler. Çagalarymyzyň şahadatnamalaryna seredenimizden soň, daşary ýurtdaky islendik adaty adam güler.

Sorag: Siz onda nädip ýaşaýarys?.

Jogap: Biz gatnaw işi bilen meşgullanýarys we mümkin boldugyça gazanýarys. Russiýada göçüp boljak ýerlerimi tapjak boldum. Soraglarymyň jogabyny tapmadym we gaýdyp geldim. Indi islesek-islemesek, türkmen dilini öwrenýäris. Moskwadaky jenap parlamentariler biziň ýagdaýymyza girip bilmezlermi?

Ýöne, belki, bu aýratyn tertipleşdirmeli ýagdaýlardyr, ýöne umumy suraty asla görkezmeýän?

Türkmen mejlisiniň deputatlaryndan biri, bu barada öz pikirini NW habarçysy Oraz Saryýewiň adynyň aýdylmazlygy şerti bilen beren interwýusynda aýtdy:

- Şu ýylyň başynda Sankt-Peterburgda prezidentler Nyýazow we Putin goşa raýatlyk meselesini ara alyp maslahatlaşdylar. Putin goşa raýatlygyň hakykatdanam özüni tüketendigini aýtdy, kim Türkmenistandan Russiýa gitmek we şeýlelik bilen Russiýanyň raýatlygyny saýlamak islese, eýýäm muny etdi. Bu problemalary dowam etdirmezlik üçin taraplar goşa raýatlyk statusyny ulanmak mümkin bolmadyk resminamalara gol çekdiler, mysal üçin, Russiýanyň pasportlary indi Türkmenistanda berilmeýär. Indi pasport alyş-çalşygy hem amala aşyrylar we bu diňe respublikanyň çäginde amala aşyrylar. Russiýa giden, emma türkmen raýatlygyny terk edenler bir türkmen resminamasyny almak üçin Türkmenistana gelmeli bolarlar we Nyýazowyň 2003-nji ýyldaky kararyna laýyklykda alyş-çalyşda rus raýatlygyndan ýüz öwürmäge mejbur bolarlar. Şol bir wagtyň özünde, bilşime görä, rus dilinde gürleýänleriň ýagdaýy we döwletiň umuman olara bolan garaýşy üýtgemedi. Nyýazow henizem olary özi üçin howply kategoriýa, bäşinji sütün hasaplaýar. Belli bir bilim derejesi bolan, daşary ýurtlar bilen baglanyşygy bolan adamlar goşa raýatlygy ulanyp yzly-yzyna syýahat edýärler. Gowy däl. Milletçi duýgular Nyýazow tarapyndan bilkastlaýyn ýaýrady.

Öz gezeginde Russiýanyň adam hukuklary aktiwisti, Russiýa raýat jemgyýeti institutlaryny we adam hukuklaryny öňe sürmek federasiýasynyň prezidenti Swetlana Ganuşkina NW bilen söhbetdeşlikde Türkmenistandan Russiýa migrantlaryň akymynyň azalandygyny aýtdy. 2003-nji ýyl bilen deňeşdirilende:

SG: Bu akymyň birneme kiçeldilendigini aýdyp bileris, ýöne bu adamlaryň gaçybatalga tapyp, Russiýa gaýdyp gelmeginiň zerurlygy bilen baglanyşykly däl (bu esasanam rus dilli ilat üçin dogry). Russiýada okuwa girmek, kömek, ileri tutmak üçin döwlet maksatnamalarynyň ýokdugy, bu islegler, etnik gelip çykyşy bilen baglanyşykly däl bolsada, iň bolmanda olaryň ýa-da ene-atalarynyň Russiýada dogulmagy bilen baglanyşykly bolmalydy. Bularyň hiç biri-de ýok. Adamlar gelmäge het edip bilmeýärler. Mejbury migrantlar baradaky kanun indi güýje girmeýär we meýletin göçürmek baradaky şertnama gaty erbet işleýär. Adamlar meýletin migrant statusy bilen gelýärler, emma täze resminamalarymyzy almaýarlar we wagtlaýyn ýaşamak üçin rugsat alyp bilmeýärler, sebäbi her maşgala agzasy üçin üç ýyllyk ýaşaýyş şerti ýok, ýaşamak üçin rugsat alyp bilmeýärler hasaba alnyp bilmeýär. Mundan başga-da, Russiýanyň çäginden daşarda Russiýanyň raýatlygyny bermek düýbünden togtadyldy. Kanun boýunça adamlar degişli resminamalary konsullyklara tabşyrmaga hakly, ýöne düzgün boýunça oňyn kararlar kabul edilmeýär. Bu işiň Russiýada göçürilen pursatyna çenli yza süýşürilendigi barada adaty jogap berilýär. Wagtlaýyn ýaşamak ýa-da ýaşamak üçin rugsatnama barada göçürme hasaplanýar we adamlar bu statusy alyp bilmeýärler.

Rus dilinde gürleýän ilatyň hukuklarynyň gödek bozulmagy Türkmenistanda wagtal-wagtal rus metbugatynda peýda bolýar. Rus ýolbaşçylary bu respublikadan rus dilli bosgunlar üçin aýratyn status girizmek isleýärmi?

SG: GDA-nyň düzümine girýän ýurtlardan, ýöne totalitar rejimler bilen gelen adamlar üçin aýratyn status ýok. Hiç kim olary bosgun diýip ykrar etmeýär. Gaçybatalga ulgamy düýbünden ýok. Wagtlaýyn gaçybatalga alan adamyň statusyny almagy az adam başarýar. Bular birlikler. (Esasan bu status Russiýada uzak wagt bäri ýaşaýan owganlara berilýär). Rejimler bilen dostlukly gatnaşyklar “-” belgisi bolan raýatlara geçirilýär. Prezidentler dost, ykdysady gatnaşyklar döreýär, belki-de Russiýa üçin zerurdyr, ýöne bu diňe adamlaryň gaçybatalga almagyna päsgelçilik, tankyt üçin päsgelçilik bolup hyzmat edýär. Onsoňam, oppozisiýa diýilýänleri satmak düýbünden “ajaýyp” tejribe bar. Haçan-da rejim ekstradisiýa edilmegini talap edeninde, bu haýyşy ýerine ýetirmek üçin adam hukuklary aktiwistleri hukuk goraýjy edaralar gatnaşmazdan ozal elinden gelenini edýärler we hiç kim subut etjek bolmaýar, adamlary gynamalara, kazyýet diýip bolmajak kazyýete iberýäris.

W.Wolkow, O.Saryýew.

"Doýçe welle"