Hormatly jenaplar,
Biz häzir ýerli we sebit edaralarynyň mowzugyny ara alyp maslahatlaşýarys. Türkmenistanda bu mehanizmler prezidentiň kultyna laýyk gelýär. Mysal üçin,
12-nji martda Türkmenistanda geçirilen prezident saýlawlaryny alalyň. Aslynda, “saýlaw” sözi gaty sesli aýdylan söz. Diňe şu gün häkimiýetiň kakasyndan ogluna bikanun geçirilmegi “mirasdüşer” diýen ýaly boldy.
Ähli proses: irki saýlawlaryň yglan edilmeginden başlap, saýlawlaryň özüne çenli hemme zat kanuny bozmak bilen bolup geçdi. We siz buny gördüňiz we bilýärsiňiz. Şol sanda halkara guramalary we ÝHHG. Soňky 30 ýylda geçirilen ähli türkmen prezident saýlaw kampaniýalarynyň hem halky, hem halkara jemgyýetçiligini azaşdyrmagy maksat edinýändigini aç-açan boýun alalyň.
Üns bermeli ikinji zat, türkmen Ombudsmeniniň işi, wezipelerinden biri prezident saýlawlarynyň aç-açanlygyny we kanunylygyny goşmak bilen Türkmenistanda esasy adam hukuklarynyň berjaý edilişine gözegçilik etmekden ybarat.
Ombudsmenimiziň 2021-nji ýyldaky hasabaty ýakynda çap edildi.
Türkmen Ombudsmeni, demokratiýa we hukuk instituty ýaly, awtoritar rejimiň elindäki gurjakdyr. Näme üçin bu netije çykýar? Hasabaty okaň we konstitusiýada göz öňünde tutulan söz azatlygy, ýygnak, din we türkmen raýatlarynyň beýleki hukuklary barada ýekeje-de dogry mysal tapyp bilmersiňiz. Hemişe bolşy ýaly, Ombudsmen ünsüni jemgyýetçilik goragynyň ähmiýetli mysallaryna yhlas bilen gönükdirýär we olary ösüş hökmünde geçirýär. Türkmen raýatlarynyň lider saýlamak, hereket azatlygy, aç-açan adalat, interneti ulanmak we işgärleriň bikanun hereketlerine garşy şikaýat etmek hukugynyň gödek we yzygiderli bozulmagy bilkastlaýyn gizlenýär. Ýurtda çaga zähmeti 30 ýyl bäri türkmen jemgyýetiniň garasy, ýöne bu mowzuk gadagan.
Esasy azyk önümleriniň, dermanlaryň ýetmezçiligi ýa-da bank kartasyndan pul alyp bolmajakdygy baradaky teswirler häkimiýetler tarapyndan konstitusiýa buýrugyna garşy hüjüm hökmünde kabul edilýär. Internet söhbetdeşliklerine gatnaşmak, daşary ýurtly žurnalistler we daşary ýurt oppozisiýasy bilen aragatnaşyk, sizi derrew watanyňyza dönüklige öwürýär, hasaba alynar, bellik ediler we şikaýat etmezden Interpol tarapyndan gözlenýänleriň sanawyna goşulýar.
Şu günler dünýäde on müňlerçe türkmen migranty watanyna dolanmak hukugyndan mahrum edildi. Näme üçin? Diňe açgöz konsullyk işgärleri köne pasportlaryny täzelemeýär. ÝHHG dymýar, olary goramak adyna ýekeje söz hem aýtmaýarlar. Hawa, ýakynda häkimiýetler pasportyň ýerine çäkli möhlet bilen şahadatnama bermäge başlajakdyklaryny habar berdiler, muny prezidentiň adamlar hakynda aladasy hökmünde görkezdiler. Iş ýüzünde raýatlara ýönekeý bahana berdiler. Şahadatnamalar diňe pandemiýa döwründe pasportlarynyň möhleti gutaranlara berilýär. Pasportlary 5-10 ýyl ozal gutaranlar näme etmeli? Türkmenleriň izolýasiýa syýasaty sebäpli bu raýatlar zyňynda öwrüldiler. Olar on müňlerçe adam.
Ombudsmen soňky hasabatynda ençeme ýyl bäri türkmen türmelerinde ejir çekýän syýasy tussaglar hakda bir sözem agzamaýar. Habarlaşmak, duşuşmak hukugyndan, garyndaşlary bolsa ykbaly baradaky maglumatlardan mahrum edilýär. Türmelerde arassaçylyk şertleri, tükeniksiz talaplar we para, gorkuzmak, adam mertebesini kemsitmek, zorluk ... bularyň hemmesi hakda ker dymmak bar. Kazyýetler we prokuratura bigünä adam dissident bolsa aklamak üçin het edip bilmeýärler, ýerli aňtaw gulluklary jenaýat işlerini ýasaýarla. Ýöne boş abraý üçin häkimiýetler her ýyl amnistiýa edýärler. Birinjiden, bu düşünje düýbünden ýoýulýar, ikinjiden, “ussanyň” şeýle rehimdarlygy diňe jenaýatçylar üçin elýeterlidir. Häkimiýetleriň halamaýan adamlary galp aýyplamalar bilen türmede gözenegiň aňyrsynda çüýremegini dowam edýärler.
Bu düzgün bozmalar hakda aýdanymyzda, käbirleri munuň Demokratiýa we Hukuk instituty we Ombudsmeni bolan döwletiň içerki kanunydygyna jogap berýärler. Bu gurluşlar başga bir ýasama bolsa näme etmeli? Ombudsmen diňe düzgün bozmalary boýun alman, hatda dem almakdan gorkýan gurjak bolsa näme etmeli? ÝHHG näme üçin muny kodlaýar, näme üçin hatda hasabatyňyzy bu organy Demokratiýa we Hukuk instituty diýip atlandyrýarsyňyz? Näme üçin munuň diktator rejimi güýçlendirmek üçin göreldeli institutdygyny aç-açan boýun almaýarsyňyz?
Täjigül Begmedowa.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy
