Ynsan hukuklaryny goraýjylar, 12-nji fewralda geçiriljek prezident saýlawlarynda dokuz bäsdeşiň Gurbanguly Berdimuhammedow üçin hakyky bäsdeşlik döredip bilmejekdigine ynanýarlar.
Ynsan hukuklaryny goraýjy halkara adam hukuklary guramasy (HRW) 7-nji fewralda Türkmenistanda geçiriljek prezident saýlawlaryna alada bildirdi. Resminamada Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýaramaz ýagdaýy sebäpli erkin we adalatly prezident saýlawlaryny geçirmegiň mümkin däldigi aýdylýar.
Erkinlik bolmady we ýok
Human Rights Watch guramasynyň Ýewropa we Merkezi Aziýa müdiri Hýu Williamson: "Türkmenistan hiç haçan erkin we adalatly saýlaw geçirmedi we bu hem kadadan çykma däldir" -diýdi.
Ynsan hukuklaryny goraýjylar, häkimiýetleriň köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň, söz azatlygynyň we raýat jemgyýetiniň erkinligi bilen baglanyşykly esasy hukuklary bozup, jemgyýetçilik durmuşynyň ähli ugurlaryna berk gözegçilik edýändigini bellediler.
Resminamanyň awtorlary häzirki prezidentiň üçünji gezek saýlanýandygyny bellediler.
2016-njy ýylyň sentýabr aýynda Türkmenistanyň konstitusiýasyna onuň ömürboýy döwlet baştutany bolup galmagyna mümkinçilik berýän üýtgetmeler girizildi - prezidentiň ýaş çäklendirmeleri ýatyryldy we häkimiýet möhleti bäş ýyldan ýedi ýyla çenli uzaldyldy. Hökümet saýlawlaryň bäsdeşlik boljakdygyny öňe sürse-de, hakykatda dalaşgärler üçin deň mümkinçilik ýok we saýlawçylar dalaşgärler barada öz pikirlerini aç-açan we gorkusyz beýan edip bilmeýärler.
Human Rights Watch guramasynyň adam hukuklaryny goraýjy aktiwistleriniň pikiriçe, Türkmenistan dünýäde iň ýapyk we repressiw rejimlerden biridir.
Ýeri gelende aýtsak, “Fredom House” halkara guramasynyň ýanwar aýynyň ahyrynda çäklendirmeler we repressiýalar hakynda çap eden hasabatynyň netijelerine görä, Türkmenistan hem dünýäde iň erkin däl ýurtlaryň hataryndady.
Beýannamanyň awtorlary, türkmenleriň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedowyň 1990-2006-njy ýyllar aralygynda ýurda ýolbaşçylyk eden öňki Saparmyrat Nyýazowyň (Türkmenbaşy) syýasatyny düzetmek üçin birnäçe ädim ädendigini aýdýarlar. Oňyn üýtgeşmeleriň arasynda raýatlara çäklendirilen internet elýeterliligi hem bar.
Şol bir wagtyň özünde, Nyýazowyň mirasdüşeri döwründe demokratiýa degişli kanunlar kabul edildi, mysal üçin jemgyýetçilik guramalarynyň hasaba alynmagyna we işine, köpçülikleýin ýygnaklary geçirmäge, şeýle hem internetiň üsti bilen maglumatyň elýeterliligine gözegçilik edilmegine esassyz çäklendirmeler kabul edildi.
Ynsan hukuklaryny goraýjylar 1990-njy ýyllaryň ahyrynda we 2000-nji ýyllaryň başynda tussag edilen onlarça adam barada türkmen häkimiýetleriniň maglumat berip bilmediklerini ýatladýarlar.
Adam hukuklaryny öňe sürmäge synanyşýan aktiwistler yzygiderli jeza howpuna duçar bolýarlar. “Türkmenistanyň halky hiç wagt garşydaşlaryň zor bilen ýitirim bolmagy ýaly zulumyň iň adamkärçiliksiz görnüşlerini ýok edip biljek ýolbaşçylary erkin saýlamaga mümkinçilik tapmady” - diýip Hýu Williamson jemledi. "Türkmenistanyň halkara hyzmatdaşlary bu tejribäni bes etmek we esasy adam hukuklaryna hormat goýulmagy üçin zerur we köpden bäri dowam eden özgertmeleri amala aşyrmak üçin hökümete basyş etmeli".
Berdimuhammedowyň garşydaşlary onuň gol astyndadyr
Türkmenistanda 2017-nji ýylda geçiriljek prezident saýlawlarynda öňki saýlawlar bilen deňeşdirilende käbir tapawutlar bar.
Demokratiýanyň keşbini döretmek üçin saýlawlara ýene dokuz dalaşgär gatnaşýar. Üç sany syýasy partiýa we raýatlaryň başlangyç toparlary häzirki döwlet baştutanyna garşydaşlaryny hödürlediler.
Türkmenistanyň Demokratik partiýasynyň dalaşgäri Berdimuhammedow üçin bäsdeşlik, Senagatçylar we Telekeçiler partiýasynyň dalaşgäri, "Rysgal" paýdarlar jemgyýeti bankynyň müdiriýetiniň başlygy Bekmyrat Atalyýew we Agrar partiýasynyň başlygy Mary sebit komiteti Durdygylyç Orazow dagy düzýär.
Alty dalaşgär esasan sebit häkimiýetleriniň wekilleri. Bu, Mary welaýatyň (sebitiň) başlygynyň orunbasary Jumanazar Annaýew, Seýdi nebiti gaýtadan işleýän zawodyň müdiri Ramazan Durdyýew, Daşoguz welaýatynyň häkiminiň orunbasary Meretdurdy Gurbanow, Ahal welaýat Ykdysadyýet we ösüş bölüminiň başlygy Serdar Jelilow, “Garabogazsulfat” önümçilik birleşiginiň baş müdiri Süleýman Nurnepesow we Azyk senagaty döwlet birleşiginiň başlygynyň orunbasary Maksat Annanepesow.
Häzirki döwlet baştutany bu gezek hakyky saýlaw saparyny geçirdi. “Hronika Türkmenistanyň” web sahypasynda prezidentiň gurluşykçylar ýa-da daýhanlar bilen duşuşyklarda kanun tarapyndan gadagan edilen sowgatlar paýlaýandygy barada aýdylýar.
Gurluşykçylar bilen 31-nji ýanwarda geçirilen ýygnak barada neşirde Berdimuhammedowyň gurluşykçynyň maşgalasy üçin Hazar deňzine syýahat etmegi buýrandygy barada habar berdi.
Bahalaryň arzanlamagyny buýurdy
Häzirki saýlaw kampaniýasy ykdysady çökgünlik, milli walýutanyň çökmegi we bahalara doly gözegçilik şertlerinde geçirilýär.
“Azatlyk” radiosynyň habaryna görä, saýlaw gününiň öňüsyrasynda Aşgabatdaky azyk bazarlarynda azyk önümleriniň bahasyna berk gözegçilik girizildi.
“Salgyt gullugynyň, şäher häkimliginiň we söwda guramalarynyň işgärleri birnäçe gün bäri bazarlary aýlanyp, satyjylary önümleri arzan bahadan satmaga mejbur edýärler”-diýip, paýtagtyň ýaşaýjylarynyň arasynda “Mir bazary” ady bilen tanalýan bazarda işleýän satyjy Mergen (ady üýtgedildi) diýdi.
Mysal üçin, käşiriň bir kilogramy 7 manat, bir kilogram sogan 6 manat, baha belliginde görkezilen bu gök önümleriň bahasy degişlilikde 5 we 4 manat.
Sebitlerde bahalar hem gözegçilik astynda saklanýar - ýanwar aýynyň ahyrynda, prezidentiň Daşoguza saparynyň öňüsyrasynda satyjylar baha belliklerini täzeden ýazmaga mejbur boldular.
Bahalara hökümetiň gözegçiligi eýýäm käbir önümleriň ýetmezçiligine sebäp boldy. Amerikan institutynyň “Miras” (The Heritage Foundation) gaznasynyň ykdysady azatlyk indeksine görä, Türkmenistan dünýädäki iň erkin däl bäş ykdysadyýetiň biridir.
Ýeňiji ýedinji gün yglan ediler
Prezident saýlawlary, saýlawçylaryň islendik derejesinde dogry diýlip ykrar ediler. Ýeňiji, sesleriň ýarysyndan gowragyny alan dalaşgär bolar. Bu bolmasa, saýlawlaryň ikinji tapgyry yglan edilmeli. Emma Türkmenistanda beýle zat bolmandy.
Saýlaw kanunyna görä, Türkmenistanyň Merkezi saýlaw komissiýasy ses berişlikden 7-nji günden gijä galman netijeleri jemlemeli.
