Mart aýynyň ahyrynda Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow hökümete, ýurduň zerurlyklaryna laýyklykda iş ýerleri bilen üpjün etmek üçin daşary ýurt uniwersitetlerini gutaran türkmenler üçin ýurtda iş mümkinçiligini öwrenmegi tabşyrdy.
"Daşary ýurtda bilim alan ýaşlarymyz bilimlerini we hünärlerini ýurtda alnyp barylýan giň gerimli özgertmeleri üstünlikli durmuşa geçirmäge gönükdirmeli" -diýip, hökümet web sahypasy prezidentiň sözlerine salgylanýar. 2004-nji ýylyň iýun aýynda öňki prezident Saparmyrat Nyýazow daşary ýurt okuw jaýlarynda bilim derejesiniň pesdigini we şeýle uçurymlary görmek islemeýändigini aýdyp, döwlet edaralarynyň işgärleriniň daşary ýurt uniwersitetleriniň diplomlary bolan hemmesini işden aýyrmagy buýurdy. Şeýle-de bolsa, daşary ýurt diplomy bolan hünärmen işe alnan bolsa, onuň aýlygy türkmen diplomlary bilen işleýän kärdeşlerinden ep-esli pesdi.
Resmi däl ýagdaýda dürli ugurlardan daşary ýurt diplomly hünärmenleri gysmak prosesi iki ýyl ozal başlandy. Ynsan hukuklaryny goraýjylaryň pikiriçe, daşary ýurt diplomlaryny äsgermezlik etmek boýunça işjeň kampaniýanyň başlamagy bilen 11 müň mugallym we lukmançylyk edaralarynda 15 müň işçi işinden aýryldy. Bu, köp sanly ýokary hünärli işçiniň Türkmenistandan göçmegine sebäp boldy, işsiz galan beýlekiler bolsa iş tertibini üýtgetmäge mejbur boldular.
Prezident Berdimuhammedow 2007-nji ýylda häkimiýete gelenden soň, özgertme syýasatyny yglan etdi we ozalky prezident Nyýazowdan miras galan käbir däplerden dyndy. Ykdysadyýetiň dürli pudaklarynda ökde hünärli işgärleriň ýetmezçiligi sebäpli talyplaryň sany köpeldi we bilim edaralarynda täze hünärler girizildi we daşary ýurt döwlet uniwersitetlerinde okamak höweslendirildi. Geçen ýyl 2746 ýaş raýatlar ABŞ, Ýewropa, Russiýa, Türkiýe, Hytaý we beýleki ýurtlaryň uniwersitetlerine okuwa gitdi.
Şeýle-de bolsa, hünärmen işgärleriň ýetmezçiligi türkmen ykdysadyýetiniň esasy meselesi bolmagynda galýar.
2009-njy ýylda bir Aşgabat häkimliginde (ýerli dolandyryş edarasy) geçirilen içerki bölümleýin gözleg, dolandyryjylaryň 80 göteriminiň degişli kärleriniň ýokdugyny anyklady. Olaryň hemmesi, ýerli diplomlaryň eýeleridir, hünärmenleriň pikiriçe, bu türkmen bilim ulgamynyň derejesini görkezýär.
“Ähli uniwersitetlerde umumy gönükdürme, talyplara diňe ideologiki kompozisiýa rejimini hünär taýýarlygyna zyýan bermek öwredilende, hünärmenleriň ýerine uniwersitetleriň ilkinji adamda awtomatiki usulda göçürilýän we görkezmelere nädip düşünmelidigini bilmeýän robotlar öndürýändigine sebäp boldy" -diýip, adynyň aýdylmazlygyny isleýän uniwersitet mugallymy aýtdy.
Mundan başga-da, beýle hünärmenleriň gözýetimlerini giňeltmäge mümkinçilikleri ýok.
Daşary ýurtda okaýan talyplar, islegiň ýoklugy we diplomy ykrar etmegiň tertibiniň ýoklugy sebäpli soňky ýyllarda Türkmenistana gaýdyp gelmediler, gelmäge het edenler bolsa-ýa täzeden taýýarlandylar ýa-da işsiz boldular.
Bilim ministrliginiň bir bölümüniň müdüri adynyň aýdylmazlygy şerti bilen: "Şu wagta çenli häkimiýetler iş toparlaryna "täze şemal" goýbermek niýeti ýokdy" -diýdi. "Ähli logikanyň tersine, daşary ýurt diplomlaryny ykrar etmegimize rugsat berilmedi".
Bolgariýadan gelen Türkmen Helsinki gaznasynyň ýolbaşçysy Tajigül Begmedowa, häkimiýetleriň daşary ýurt diplomlarynyň ykrar edilmeginden beýniniň akmagy sebäpli däl-de, eýsem daşardan hökümete edilýän basyş sebäpli aladalanýandygyna ynanýar. Halkara guramalary, türkmenleriň ýokary derejeli işgärleriniň adam hukuklary baradaky tankytlara gaty ünsli bolýandyklaryny bilýärler, şonuň üçin her ýygnakda daşary ýurtly myhmanlar bilim özgertmesi ýaly häkimiýetler üçin has az kynçylyk çekýän meselelere ünsi jemleýärler.
Begmedowa sözüni dowam etdirýär: "Bize uzak wagtlap daşary ýurt diplomlaryny ykrar etmek meselesiniň bardygyny ýatlatdylar. Resmi Aşgabat iň bolmanda birneme täsir bildirmeli."
Belki, beýleki deliller häkimiýetleriň diplomlary ykrar etmegine sebäp bolup biler. Ynsan hukuklaryny goraýjy, daşary ýurt diplomlary bolan demirgazyk welaýatyň paýtagty Daşoguzdan gelen mugallymlaryň öz hukuklaryny goramagy başaran bir wakany ýada saldy.
Welaýatyň bu sebitindäki bilim ulgamynyň köp işgäri, aýlyklarynyň azalmagy sebäpli diplomsyz hünärmen hökmünde ykrar edildi.
2011-nji ýylyň fewral aýynyň başynda mugallymlar topary resmi taýdan şäher prokuraturasy bilen habarlaşyp, ýagdaýyň derňelmegini isledi. Prokuraturanyň gatyşmagyndan soň zähmet haklary gaýtadan hasaplandy we berilmeli pullary aldylar, ýöne diplomlary kanunlaşdyrmak meselesi henizem açykdy.
Bu makala, National Endowment for Democracy gaznasy tarapyndan maliýeleşdirilýän “Merkezi Aziýa habarlary gysgaça” taslamasynyň bir bölegi hökmünde taýýarlandy. www.ivpr.no
