Türkmenistanyň Ömürlük prezidenti Saparmyrat Ataýewiç Nyýazowyň (Beýik Türkmenbaşy) 2006-njy ýylyň 21-nji dekabrynda aradan çykmagy bilermenler jemgyýetiniň, žurnalistleriň we ýönekeý halkyň arasynda köp çaklamalary döretdi. Türkmenistanyň özünde-de dürli sosial gatlaklaryň arasynda çynlakaý üýtgeşmelere bolan umytlar ýüze çykdy.
Birinji etapda, 2007-nji ýylyň 14-nji fewralynda, Gurbanguly Berdimuhammedow, bir aýa golaý dowam eden seresaplylyk bilen taýýarlanan wakalaryndan soň, Türkmenistanyň prezidenti boldy, ýurduň içinde we daşary ýurtlarda ýagdaýy ösdürmek üçin iki mümkin ssenariýa öňe sürüldi.
Radikal diýlip atlandyrylýan ilkinji ssenariýa laýyklykda, ýurduň täze baştutany özgertmeleri durmuşa geçirmäge, ýagny ýerine ýetiriji prezident wezipesini alan pursatyndan başlap biler. Şeýle-de bolsa, geografiki taýdan ilatly bir sebtiň golaýynda ýerleşýän Owadandepe türmesindäki syýasy gozgalaň ( içerki rejimi taýdan Türkmenistandaky iň agyr türmeleriň biri bolan, ady rus diline terjime edilende aňlamy gaty gülkünç – “Красивый холм” (“Owadandepe”) aňladýar) täze häkimiýetler tarapyndan basylyp ýatyryldy. Türkmenistanyň özünde bu barada daşary ýurt maglumat kanallary we Azatlyk radiosy / Erkin Ýewropanyň türkmen gullugy ýaýlymlary arkaly öwrendiler. Bu diktatoryň aradan çykmagynyň heniz üýtgemegi aňlatmaýandygyny görkezýän ilkinji alamatdy.
Göz öňünde tutulýan “radikal ssenariýanyň” indiki elementi, döwlet enjamlaryny arassalamak we garaşsyz “bitarap” Türkmenistanyň on bäş ýyllygynda ýurduň halkyny gorkuzýanlaryň jogapkärçilige çekilmegi boldy. "Başist" ulgamynyň ideologlary we durmuşa geçirijileri hakda aýdýarys. Şeýle-de bolsa, bu-da bolmady. Mundan başga-da, wizalar ýatyrylmady, metbugatda senzura ýok edilmedi we jemgyýetçilik-syýasy durmuşyň düýpli liberallaşdyrylmagy bolmady. Hatda hepdäniň we aýlaryň günleriniň atlary hem üýtgedilmedi - bu gaty üýtgeşik bir zat, sebäbi Türkmenistanyň ýaşaýjylarynyň köpüsi henizem Türkmenbaşynyň bu ugurdaky “oýlap tapyşyna” düşünip bilmeýärler we Ruhnamanyň bu bolgusyz zatlaryny ýada salýarlar.
Ýurtdaky ýagdaý barada az düşünýän, ýöne bu barada aňsatlyk bilen teswir beren käbir "bilermenler", SSKP-nyň 20-nji gurultaýyna meňzejek Halk Maslahatynyň 20-nji sessiýasy - Halk ýygnagy şeýle bolmalydy, S.Nyýazowyň oýlap tapyşy ýaly, bir guramada uly abraýly adamlar, sebit başlyklary, taýpalaryň we tireleriň ýaşululary we diňe “gowy adamlar” birleşýärdi. Aslynda kanun çykaryjy-ýerine ýetiriji edara bolmak bilen, bu edara iň bolmanda kagyz ýüzünde Mejlisden (parlamentden) we käbir ýagdaýlarda prezidentden has uly ygtyýarlyklar berilýär. Halk Maslahatynyň duşuşygynda hut şu “bilermenler we synçylar” “Beýik Serdar” ýaly näme we nädip edilýändigi barada weýrançylykly görkezişe garaşdylar. Bularyň hiç biri-de bolmady.
Şeýle-de bolsa, wakalaryň ösüşi, tarapdarlary ony “ýumşak” diýip atlandyrýan başga bir ssenariýa gabat gelýär. G. Berdimuhammedowyň teklip eden hereket meýilnamasynyň düýp manysy, häkimiýete gelenden soň özgertmeleri ýuwaş-ýuwaşdan durmuşa geçirmekdi, emma täze prezident takyk sebäplere görä muny edip bilmedi: "Başist hyzmatkärleriň bolmagy", "aýratyn mentalitetli ilatyň taýyn däldigi" sebäpli we ş.m.
Aslynda, hemme zat türkmenbaşy döwrüniň ýokary we orta işgärleriniň birnäçesiniň wezipesinden aýrylmagy we türmä basylmagy bilen çäklenýärdi, soň bolsa diňe döwlet baştutanynyň öz güýji üçin gorkusy sebäpli. Syýasy tussaglar üçin hiç hili amnistiýa yglan edilmedi, Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygyndan soň gözenegiň aňyrsynda oturanlar üçin has az. Içeri işler ministrliginiň, Döwlet howpsuzlyk ministrliginiň we şuňa meňzeş guramalaryň hereketleri netijesinde ölen adamlaryň köpüsi derňelmedi.
G. Berdimuhamedowyň soňraky häkimiýet başynda bolan döwründe öňki syýasy gadaganlyklar saklandy; Häkimiýetler bilen onuň arasynda haýsydyr bir kanuny garşylyk ýa-da gepleşik hakda söz ýok. Hiç kim serhet gözegçilik nokatlarynda (esasanam howa menzillerinde) wizalary we “gara sanawlaryny” ýatyrmady.
Içeri işler ministrliginiň sebitara baglanyşyklaryny we goşun barlag nokatlaryny aýyrmak, rus dilindäki teleýaýlym programmalarynyň çäkli berilýän wagtynyň köpelmegi, bilim we lukmançylyk pudagyndaky niýetleriň beýany ýaly ownuk üýtgeşmeler - bularyň hemmesi düýpgöter üýtgemezden üýtgeşiklik duýgularyny saklamak üçin has köp hyzmat eden bolmalydy.
Meseläniň syýasy tarapy sosial-ykdysady mesele bilen dolduryldy. Täze hökümet tarapyndan yglan edilen ykdysady özgertmeler arassa beýanyň tutuş sahypasyny alyp bilerdi, ýöne hiç zat edilmedi. Özgermek özgertmesi, telekeçilik kanunçylygynyň üýtgemegi, emläk hukuklaryny goramak üçin kanunlaryň kabul edilmegi (Konstitusiýada beýannamalar hasaplanmaýar) we başga-da köp zat diňe söz bolup galýar.
Aslynda, Aşgabat tarapyndan yglan edilen “asyryň taslamasy” üçin Hazar deňzindäki “Awaza” dynç alyş syýahatçylyk toplumy üçin 1 milliard ABŞ dollar maýa goýmak üçin zerur bolan maýa goýumlaryny çekmek mümkin däl mesele bolup çykdy. Hakykat, çynlakaý maýa goýujylaryň Türkmenistanda bar bolan rejimiň garaşylmazlygyndan gorkmagydyr.
Jemgyýetçilik ýagdaýy hem az gynandyryjy däl: işsizlik, açlyk haklary, inflýasiýa, ýurduň birnäçe sebitine çörek bilen üpjünçiligiň kesilmegi we aç-açan umytsyzlygyň garaňky geljegi. Ine, ýagdaýy şeýle häsiýetlendirip bilersiňiz. Aşgabat şäherine baryp, öňki hökümdaryň ýurduň “syýahat kartasy” bilen ýasan şäher merkezindäki binagärlik desgalaryna haýran galanlar üçin, “gaýybana hakykatyň” ýok bolmagyny görmek üçin “Günebakar” - dan (Aşgabat şäheriniň ýaşaýjylary, öňki hökümdaryň döwründe gurlan Günüň yzyndan aýlanýan altyn heýkeline aýdýarlar) birnäçe kilometr uzaklyga baryp görmeli.
Türkmenistandaky häzirki durmuş-ykdysady ýagdaýdan çen tutsaň, hasam erbetleşjekdigini aýdyp bolar. Häkimiýetler tarapyndan meýilleşdirilen käbir üýtgeşmeler we özgertmeler baradaky çaklamalar hakykat bilen kän bir baglanyşygy bolmadyk geň-taňlyk älemine degişlidir. Ýurduň ozalky lideri tarapyndan umytlary saklamak üçin saýlanan ýol durmuşa geçirilmegini dowam etdirýär we bar bolan häkimiýet görnüşinde üýtgemez. Bu ýagdaýyň näçe wagt dowam etjekdigini geljekde görmek galýar.
Dewlet Ozodi.
Fergana.Ru
