Waşington. ABŞ-nyň Merkezi Aziýadaky strategiki harby bähbitlerini pida etmezden demokratiýany we adam hukuklaryny goldamak syýasatyny nädip alyp barjakdygy baradaky sorag 27-nji iýulda Waşingtonda "ABŞ-nyň Özbegistanda we Türkmenistanda strategiki dilemmalary" atly brifingiň esasy temasy boldy.
Brifing ABŞ-nyň Halkara dini azatlyk komissiýasy (HDAK) we Strategiki we halkara barlaglar merkezi (SHBM) tarapyndan bilelikde geçirildi.
SHBM jemgyýetçilik syýasaty gözlegleri üçin girdeji gazanmaýan merkez bolsa-da, HDAK dünýäniň käbir ýerlerinde kän tanalmaýan edaradyr. HDAK, Kongres tarapyndan 1998-nji ýyldaky Halkara Dini Erkinlik Kanunyna laýyklykda döredilip, dini azatlyk we beýleki azatlyklar ABŞ-nyň daşary syýasatynda has möhüm orny eýeledi.
"Geňeşe bütin dünýäde pikir, wyjdan, din we ynanç azatlyklarynyň ýagdaýyna gözegçilik etmek we Prezidente, Döwlet sekretaryna we Kongrese ABŞ-nyň hökümetiniň bu azatlyklary mundan beýläk-de beýleki ýurtlar bilen gatnaşyklarynda adam hukuklary bilen baglanyşykly gorap we ösdürip biljekdigi barada teklipler bermek tabşyryldy"-diýip, HDAK-iň başlygy Maýkl Kromarti 27-nji iýulda geçirilen brifingde eden çykyşynda aýtdy.
Kromarty we HDAK -iň başlygynyň orunbasary Felis D.Gaer, 2005-nji ýylyň başynda Komissiýanyň Türkmenistana we Özbegistana "Aýratyn aladalanýan ýurtlar" hökmünde bellenilmeginiň sebäbini düşündirmek bilen başlady.
Kromarty, Türkmenistany "dünýäniň iň repressiw döwletleriniň biri" hökmünde häsiýetlendirip, HDAK-y ABŞ-nyň hökümetine diňe bir Türkmenistany "aýratyn alada goýýan ýurt" hökmünde bellemegi maslahat berýändigini aýtdy we:
US Terrorçylyga garşy kampaniýa bilen baglanyşykly ABŞ-nyň milli howpsuzlyk bähbitlerini goldamak meýilnamalaryny, hökümete dahylsyz guramalara we medeni we bilim alyş-çalyşlaryna goldaw berýän maksatnamalardan başga, Türkmenistan hökümetine ynsanperwer däl kömegi bes ediň;
Türkmenistana berilýän kömek maksatnamalarynyň ähli taraplaryny üns bilen gözden geçiriň, bu maksatnamalaryň türkmen hökümetiniň dini azatlygyň bozulmagyna alyp barýan syýasatlaryna ýa-da tejribelerine goşant goşmajakdygyna göz ýetiriň;
ABŞ bilen Türkmenistanyň arasyndaky döwlet saparlaryny şol ýurtdaky dini azatlyk ýagdaýy ep-esli gowulaşýança togtatmak we;
Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýyny öwrenmek we wagyz etmek üçin BMG-nyň ýörite hasabatçysynyň ornuny hödürlemek teklibini goldaň.
Gaeriň sözlerine görä, Geňeş Özbegistan hökümetiniň söz, wyjdan we din ýa-da ynanç azatlygy ýaly adam hukuklarynyň çynlakaý bozulmagy üçin jogapkärdir diýen netijä geldi we Döwlet sekretaryna Özbegistany halkara dini azatlyk baradaky 1998-nji ýyldaky kanuna laýyklykda "aýratyn alada goýýan ýurt" hökmünde bellemegi maslahat berdi.
Gaer Özbegistanda, şol sanda radikal yslam fundamentalist topary Hizb ut-Tahririň we dindardygyny aýdýan beýleki toparlaryň agzalaryndan howpsuzlyk howplarynyň bardygyny boýun aldy, "ýöne bu howplar hökümetiň ynanýanlara zulum etmeginiň gerimini we agyrlygyny görkezmeýär".
Hususan-da, Komissiýa ABŞ hökümetine ABŞ-nyň Özbegistan hökümetine berýän kömegi, "ynsanperwerlik we adam hukuklary ýagdaýyny gowulaşdyrmak üçin kömekden başga, din ýa-da ynanç azatlygy we adam hukuklary babatynda halkara kadalaryna hormat goýmak ýagdaýy gowulaşdyrmak üçin hökümet tarapyndan kesgitlenmeli we durmuşa geçirilmeli" diýip maslahat berdi.
Döwlet sekretary Kondoliza Raýs HDAK -iň iki ýurdy "aýratyn alada döredýän ýurtlar" hökmünde görkezmek baradaky teklibini kabul etse, Özbegistan we Türkmenistan-Birma, Koreýa Demokratik Halk Respublikasy (Demirgazyk Koreýa), Eritreýa, Eýran, Hytaý Halk Respublikasy, Saud Arabystany, Sudan we Wýetnam ýaly ýurtlar bilen kampaniýa gurar.
HDAK-nyň syýasat müdiriniň orunbasary Ted Stanke diňlenişikde "ABŞ syýasatynyň dini azatlygy çynlakaý bozýan hasaplanýan ýurtlara garşy işjeň çäre görmelidigini aç-açan aýdýar".
"Bu awtomatiki usulda sanksiýalary göz öňünde tutmaýar, ýöne Döwlet sekretaryndan ýagdaýy gowulandyrmagyň ýollaryny tapmak üçin bir ýurt bilen göni maslahatlaşmagy talap edýär".
Geňeşi döreden kanun, şeýle hem Döwlet dini azatlygy boýunça Baş ilçiniň ýolbaşçylygyndaky Döwlet dini azatlygy boýunça Döwlet býurosyny döretdi. Býurodan dünýädäki dini azatlygyň ýagdaýy, şeýle hem Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň bu azatlygy goramak we giňeltmek üçin görýän çäreleri barada ýyllyk hasabat berilmegi talap edilýär.
Duşuşyga ABŞ-nyň Harby söweş kollejiniň professory Stiwen Blank, Erkin Ýewropa / Azatlyk radiosynyndan Daniel Kimmage, Karnegi halkara parahatçylyk gaznasyndan Marta Brill Olkott we HDAK Russiýa we Ýewraziýa maksatnamasynyň wekili Kori Welt gatnaşdy.
Waşington faýly.
