Witaliý Ponomarew bilen Merkezi Aziýanyň ýagdaýy barada söhbetdeşlik
Gyrgyzystanda "Çigildem rewolýusiýasy", Andijanda bolup geçýän wakalar, Gazagystanda garaşylýan geçiriljek prezident saýlawlary, Özbegistanyň Amerikan bazasyny ýitirmek islegi, Gyrgyzystanyň we Täjigistanyň bazalary saklamaga taýynlygy, ABŞ-nyň Türkmenistan bilen harby hyzmatdaşlygynyň Russiýanyň bu ugurda gipotetiki güýçlendirilmegi, hatda has ýokary derejesi - Hytaý we beýleki köp zatlar, Merkezi Aziýa sebitiniň rus we dünýä habar beriş serişdeleriniň gyzyklanmalary ugrundaky esasy ornuny saklaýar.
"Memorial" Ynsan Hukuklary Merkeziniň Merkezi Aziýadaky Adam Hukuklaryna Gözegçilik Maksatnamasynyň müdiri Witaliý Ponomarew, bu sebitiň ösüş nusgalary barada söhbet açdy, söhbetdeşligi iň ýigrenji, ýöne, belki-de has aýdyň görkezýän Türkmenbaşy rejiminiň käbir umumy aýratynlyklary. Söhbetdeşlik geçiren Boris Dolgin.
Sebitde iň anyk rejim bolan ýurt Türkmenistanda rejim çalşygy nähili bolup biler?
Öňümizdäki ýyllarda Türkmenistan üçin köşk agdarylyşygy ýa-da Nyýazowyň saglygynyň düýpgöter erbetleşmegi bilen baglanyşykly bir zat hakykat. Hakykatdanam ajaýyplykdan uzakda: uçar basgançagyna özi çykyp bilmeýär, işlemezliginiň başga-da köp alamatlary bar. Ýöne indi çaklamak gaty kyn, sebäbi soňky aýlarda Nyýazow soňky ýyllarda döwletiň ikinji ýa-da üçünji şahslary bolan iki adamy - Halk Geňeşiniň başlygynyň orunbasary Rejep Saparowy we öňki Premýer-ministr Ýolly Gurbanmyradowy jogapkärçilige çekdi.
Birnäçe gün ozal 2002-nji ýylda bolup geçen döwlet agdarylyşygy synanyşygyndan soň oppozisiýany basyp ýatyrmakda möhüm rol oýnan Baş prokuror Gurbanbibi Atajanowanyň wezipesinden aýrylandygy habar berildi. Ol hem tussag edilip bilner. Bu proseslerden soň, Sowet döwründe syýasy karýerasyna başlan kömekçilerden başga Nyýazowyň töwereginde ýekeje-de adam galmady.
Türkmenistanda oppozisiýa 2002-2003-nji ýyllardaky mümkinçiliklerini bölekleýin sypdyrdy. Ýeri gelende aýtsak, Russiýa ýaly daşarky güýçleriň goldawyndan lezzet alýardy. 2002-nji ýylda hökümetiň üýtgemegi üçin hakyky şertler bardy. Mundan başga-da, birnäçe topar öz ýazgylaryny taýýarlady. Biriniň şowsuzlygyndan soň wakalar awtomatiki usulda hemmeleri gurşap aldy.
Türkmen jemgyýetiniň durnuklylyk derejesiniň köplenç ulaldylýandygyny aýtmak gerek. 1995-nji ýylda, Aşgabatda uly demonstrasiýa bolanda, hatda daşary ýurtdaky oppozisiýa liderleri hem demonstrasiýanyň boljakdygyna ynanmadylar. Hemme zadyň basylandygyna, hiç kimiň hiç zady gurap bilmejekdigine ynanýardylar. Muňa garamazdan bolup geçdi. Bu garaşylmadyk ýagdaýda boldy. Edil şonuň ýaly-da, 2002-nji ýylda köpler oppozisiýanyň mümkinçiliklerini ulaldýar we Türkmenistanyň içinde haýsydyr bir hakyky çärä taýyn däl diýip pikir etdiler. Ýöne indi hakyky mümkinçilikleriň, öz meýilnamalarynyň, elbetde, kemçilikleriniň bardygyny görmek bolýar. Häzirki wagtda belli bir perspektiwanyň ýoklugy 2002-nji ýyldaky sypdyrylan şansyň netijesidir. Ýöne hemme zat daşardan görünişi ýaly däl. Ýene bir zat, häzirki wagtda Türkmenistanda bolup geçýän şeýle syýasy paranoýa şertlerinde käbir ssenariýalara yşarat bolar. 100 adamyň türmä basylyp bilinjekdigini we olaryň arasynda esasy adamlardygyny aýtdy. Mundan başga-da, islendik sosial çaklama ýagdaýy üýtgedip biler.
Türkmenistan barada aýdylanda bolsa, Staliniň döwründe bolşy ýaly, biziň ýurdumyzda we häzirki wagtda Belarusda-da elita gatlagynyň arassalanmagy bar diýen duýgy bar. Bu duýgyny paýlaşýarsyňyzmy?
Hawa, elbetde. Ilki bilen Nyýazow Sowet döwründe ony tanaýan syýasy şahsyýetlerden dynmaga synanyşýar. Şol sebäpli, käwagt özüni atlandyrşy ýaly, ony Hudaý ýa-da Taňrynyň habarçysy hökmünde kabul etmeýärler. Diňe ony karýerada üstünlik gazanan, özüne deň bolan adam hökmünde kabul edýärler.
Rejep Saparowyň tussag edilmegi bilen Nyýazow hakykatdanam bu arassalamany tamamlady. Ol ýurtdan gideninde Nyýazow üçin çykyş eden adamdy. Aslynda, 90-njy ýyllaryň başynda çal kardinallaryň biri. Indi hökümetde ýa-da mejlisde wezipäni eýelejek partiýanyň öňki işgäri ýekeje-de adam galmady.
Bu ýerde geň bir ýagdaý ýüze çykýar. Şol nesliň adamlary aýrylýar we täze nesliň adamlary diňe Nyýazowyň Türkmenistan şertlerinde, daşarky dünýäden gaty üzňelikde ýaşadylar. Adaty bilimleri ýok, dürli dabaralarda lideriň öňünde özlerini aç-açan masgaraladylar (bularyň hemmesi telewideniýede görkezildi). Emigrasiýa käwagt adamyň soňky gaçybatalgasy bolan Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlaryndan tapawutlylykda Nyýazow gidensoň, bu ýerde syýasy emigrasiýa çeşmesine mätäç boljakdygyny duýýaryn.
Bosgunlykdaky adamlar radioda gürleýärler (mysal üçin Azatlyk), tankytlaýarlar, ýurtda haýsydyr bir keşbi bar. Nyýazowdan soň bu adamlar Türkmenistana gaýdyp geler diýip pikir edýärin. Nyýazowyň mirasdüşeriniň özüni saýlamagyna ýa-da başga bir görnüşde ýüze çykjakdygyna garamazdan, halkara derejesinde güýçli basyş bolar. Türkmenleriň syýasy sahnasynda möhüm oýunçy bolarlar.
Türkmenistanda Azatlyk radiosy tutýarlarmy? Gaty köp basylanokmy?
Hawa, elbetde. Hemra ýaýlymy arkaly Azatlyk radiosyny we Russiýanyň teleýaýlymlaryny tutýarlar. Indi ilat üçin bu iki esasy maglumat çeşmesi. Telewideniýe howa ýollary - raýatlar we türkmen dilini bilmeýänler üçin. Azatlyk radiosyny şäherde we oba ýerlerinde türkmenler hemme ýerde diýen ýaly diňleýärler.
Ýene bir zat, maglumat bilen baglanyşykly öz kynçylyklary hem bar. Hatda, meniň bilşime görä, resmi habarlary Türkmen telewideniýe we radio habarçylary Kabulda alýar we ol ýerden eýýäm ýaýradylýar. Emma olar bu radiony diňleýärler. Sebäbi bu türkmen dilinde ýaýlym berýän ýeke-täk daşary ýurt stansiýasy. Türkmenistandan haýsydyr bir habar ýaýradýan ýeke-täk stansiýa, ýurtda belli adamlar bilen bolup geçýän wakalary wagtal-wagtal ýaýlyma berýän, resmi çeşmelerden tapyp bolmaýan, rus metbugatynyň adatça ýazmaýan bir zady.
Haýsydyr bir waka bolup geçse, Türkmenistanda radionyň roly gaty uly bolar diýip pikir edýärin.
Russiýanyň Türkmenistan baradaky haýsydyr bir syýasatynyň döremegine garaşyp bilerismi? Diňe gaz üçin gyzyklanmalary we raýatlary satmak däl, eýsem haýsydyr bir manyly, aňly syýasat?
Hakykat, häzirki wagtda Russiýada iň ýokary derejedäki Nyýazowdan soňky islendik adamyň Günbatara tarapdar boljakdygy we şonuň üçin Russiýa üçin has amatly boljakdygy baradaky pikir bar. Elbetde, Russiýa syýasatyny häzirki görnüşde alyp barsa, bu bolar. Günbatar tarapdary bolar, sebäbi başga kim bilen iş salyşmaly?
Başga bir tarapdan, soňky ýyllarda Günbatara göçüp gelen käbir görnükli türkmen şahsyýetlerini tanaýaryn. Aslynda, olaryň Russiýanyň döwlet enjamlarynda käbir baglanyşyklary bar. Bu adamlar syýasatyň üýtgemegine bil baglaýandyklaryny aýdýarlar, sebäbi olar bilen baglanyşykly adamlar, gynansak-da, edip biljek zadynyň ýokdugyny aýdýarlar. 2002-nji ýylda ýagdaý birneme üýtgeşikdi, ýöne şonda-da Nyýazowy goldamak ugry agdyklyk etdi.
Sebäbi näme? Näme boldy?
Kim bilýär. Meniň pikirimçe, ilki bilen gaz. Gaz we onuň töwereginde aýlanýan ähli pul.
Türkmenleriň tutuş ykdysadyýeti korrumpirlenen. Prezidentiň ýurduň ýyllyk býudjetinden has ýokary bank hasaplary bar we aç-açan, käwagt özüni gizlemän, amallaryň göterimini soraýar.
Meniň pikirimçe, rus işgärleriniň köpüsi bu korrupsiýa prosesine nähilidir bir gatnaşýar.
Belli bir pursata çenli, Talyban Owganystanda bolanda, türkmen ýolbaşçylarynyň neşe gaçakçylygy meselesinde arabaglanyşygy barada gürleşdiler.
Hawa, bu gaty belli bir hakykat. Neşe serişdeleri köne prezident köşgüniň ýerzeminlerinde saklanýar. Soň bolsa, ol ýerden aýryldy. Elmydama bolup geçýän ownuk neşe gaçakçylygyndan başga-da (ýönekeý adamlar ýa-da birneme uly adam bu iş bilen meşgullanýar), neşe serişdeleriniň söwdasy, şol sanda prezidentiň düzümleriniň gatnaşmagynda. Prezident apparatynda munuň üçin jogapkär bir adam bardy. Neşe serişdeleri merkezi komitetiň öňki binasyndan ýasaldy, öňki prezident köşgi hasaplandy. Bu, walýuta ätiýaçlyklarynyň ýerzeminlerde saklanýandygy we Türkmenistanyň Merkezi bankynyň umumy gözegçiligi astyndadygy sebäpli belli boldy. Şol açarlara girip bolýardi. Her gezek taraplar gelende bankyň wekili çagyrylýar, gapy açylanda gatnaşmalydy. Merkezi bankdan köp adam indi daşary ýurtda bolansoň, soň olardan - gowy we beýleki kanallar arkaly - şuňa meňzeş maglumatlar geçdi.
Talyban rejimi ýykylansoň, bu meselede owgan toparlary bilen gatnaşyk barmy?
Bilmedim, 2002-nji ýylda hemmesi dowam edýärdi. Adamlar serhetden geçýärdiler. Şondan soň kanal birden petiklendi, bolup geçýän wakalar barada ep-esli az maglumat bardy. Milli howpsuzlyk komitetiniň we KNB-iň başlygy Muhammet Nazarowyň kem-kemden ýeňilmegi munuň bilen baglanyşykly diýip pikir edýärin.
2002-nji ýylyň ýazynda bolup geçen wakalar, beýleki sebäpler bilen birlikde, Nyýazowyň bu şaýatlary aýyrmak synanyşygydy. Bularyň hemmesi takyk KNB-de bolup geçdi we özüniň ýörite hyzmatlarynyň syýasy goldaw üçin Günbatarda ýa-da Russiýada birine maglumat bermeginden gorkýardy. Şonuň üçin 2002-nji ýylyň ýazynda Milli Howpsuzlyk Komiteti diýen ýaly dargadyldy. Onlarça ýokary derejeli ofiser tussag edildi, ýüzlerçe adam arassalandy, käbirleri gizlinlikde ýurtdan gaçdy. Energetika guramalary tarapyndan ýurtdaky ýagdaýa gözegçilik ýitirilen pursat boldy. Beýleki birnäçe faktorlar oýnady. Soň bolsa, üýtgeşiklik üçin amatly mümkinçilikler bar diýip pikir edýärin.
Täjigistanda syýasy oppozisiýanyň geljegini görýärsiňizmi?
Dogrymy aýtsam, geljegi gaty bir ruhlandyryjy däl. Täjigistan üýtgeşmeleriň başlajak ýurdy bolar öýdemok. Ýöne üýtgeşmeler amala aşyrylan badyna tutuş sebit üçin domino täsiri bolar we bu Täjigistandaky ýagdaýa hem täsir eder.
Golaýda Täjigistan oppozisiýa syýasatçysynyň Moskwa sebitinden ýitirim bolmagy we Täjigistanda eýýäm tapylmagy barada habarlar gelip gowuşdy. Bu ýitirim bolmak meselesi näme?
Ýitirim bolmak barada aýdylanda bolsa, bu diňe Täjigistan däl. Umuman aýdylanda, rejimlere syýasy garşy çykýan ýa-da meňzeýän adamlary Russiýadan gizlin eksport etmek tejribesi bar. Bu ýere birnäçe ýurt gatnaşýar: Täjigistan, Özbegistan, ozal Azerbaýjan bilen baglanyşykly wakalar bolupdy. Gizlin ýitirim bolmak nämäni aňladýar? Saratow sebitinde bir waka bardy, biz ýeterlik jikme-jik gözledik. Ýanwar aýynda Andijanda bolan bir adam sudda özüniň Samaradan uçar bilen äkidilendigini aýtdy. Russiýanyň daşyndan uçýan uçarda serhet gözegçiliginden geçmek mümkin däl, resmi resminamalar bolmadyk halatynda Russiýanyň ýörite hyzmatlaryndan bu işi ýapjak adam bolmasa. Prokuratura ozal bu raýaty Özbegistana ekstradisiýa etmekden resmi taýdan ýüz öwürdi.
Ýagny, tutuş bir tejribe emele geldi. Wolga sebitinde şeýle hadysalaryň köp bolandygyny bilýärin, iň soňkusy Kazanda, iýun aýynyň ahyrynda.
Gynansagam, prokuratura bu wakalary derňemek we günäkärleri jezalandyrmak entek mümkin däl. Garyndaşlary gülkünç hatlar alýarlar: "Operasiýa-gözleg çäreleriniň netijesinde ogluňyzyň (ýa-da adamyňyzyň) Özbegistandaky kazyýetden öňki tussaghanada ýerleşýändigi we size gitmegiňizi maslahat berýäris." Çynlakaý jenaýat işi - mejbury aýrylmagy netijesinde ol ýerde gutarandygyna nähilidir bir ähmiýet berilmeýär. Ýöne bu ugurda bir zat edilip bilner diýip umyt edeliň.
Russiýanyň näme üçin beýle edýändigini we haýsy derejede edýändigini düýbünden düşünip bolmaýar. Emma alnyp gaçylan adamlaryň atlarynyň diňe az sanlysynyň metbugata mälim bolandygyny aýtmak gerek. Bir ýarym ýyl ozal Wolga sebitini, hususan-da, Saratow sebitini, Samara sebitini aýlanyp görenimde, musulman jemgyýetleriniň aktiwistleri bilen duşuşdym. Umuman aýdanyňda, bu tejribe gaty belli we ogurlananlaryň sany ýylda birnäçe adam hasaplanýar. Käwagt, adamyň özüni goramak üçin beýannama ýazyp biljek garyndaşy ýok ýa-da takyk maglumatlaryny bilmeýärler, adyny bilýärler, ýöne familiýasyny bilmeýärler. Bu ýagdaýlaryň köpüsinde hiç kim hukuk goraýjy edaralara ýüz tutmaýar.
Munuň hukuk goraýjy edaralaryň aýry-aýry wekilleriniň şahsy başlangyjydygyny göz öňüne getirmek mümkinmi?
Russiýa barada aýdylanda bolsa, beýle pikir etmeýärin. Örän ýokary derejede (sebit derejesinde däl, Moskwanyň derejesinde-de ýok) bu ogurlamalara kömek edýän ýörite hyzmatlaryň ýolbaşçylary (bilemok, Içeri işler ministrligi ýa-da FSB), bu adam alyp gaçmagyna kömek edýän we aslynda jenaýat işlerine gatnaşýanlar.
Deňeşdirmek üçin: Gazagystanyň çäginde bolan adamlaryň alnyp gaçylandygy belli däl. Belki, şeýle howp bar. Synanyşan birnäçe ýagdaýyny bilýärin. Gazagystanda yslam radikallaryna duýgudaşlyk ýok, ýöne ol hemişe aç-açan hukuk pozisiýasyny eýeleýär. Ýakynda Alma-Atada tussag edilen Özbek hukuk goraýjy aktiwistiniň Andijan wakalary üçin gözlenýän sanawyň başynda duran bir waka boldy. Bir adamy ilkinji, baş terrorist edip bellediler, ol adam hukuklary guramasynyň başlygy, meýdança gidip, soň ol ýerde bolup geçýän wakalary telefon arkaly žurnalistlere aýtdy. Bu Lutfullo Şamsutdinow.
Gurama?
Ol Özbegistanda Adam Hukuklary Garaşsyz Guramasynyň (NOPÇU) sebit bölümine ýolbaşçylyk etdi, ýöne bu wakalardan öňem bölünipdi: bir NOPÇU beýlekisini tanamaýar.
Şamsutdinow bosgun statusyny alandan soň iýul aýynyň başynda Alma-Atada tussag edildi. Özbegistanyň prokuraturasy adam öldürmekde, terrorçylykda we iň aýylganç jenaýatlarda günäkärdigi barada material iberdi. Emma has çalt, onuň adam hukuklary guramalarynyň aktiwistidigini bilmek mümkin boldy. Bolýan zatlar barada jurnalistlere maglumat bermekden başga-da, bikanun iş etmedi.
Rus teleýaýlymlaryna interwýu beren kärdeşi Saidžakhon Zaýnabitdinow bu wakalardan gysga wagt soň Gyrgyzystana gitdi we bolup geçen wakalary hem gürrüň berdi. Serhet ýakasynda öýüne gaýdyp gelensoň, oňa-da bu wakalar bilen baglanyşykly aýyplama bildirildi.
Russiýada Iwanowoda ýene bir ýokary derejeli waka boldy. Andijan wakalaryna gatnaşandygy bilen baglanyşykly 14 adam tussag edildi. Olaryň käbiri Iwanowodaky tanymal telekeçiler. Bu 14 adamdan biri diňe şu gün Andijanda bardy. Özbegistanyň raýatydygy sebäpli, Özbegiýanyň kanunlaryna görä, 45 ýaşyna ýetende täze pasport almaly (diňe bir surat goýulman, täze pasport berilýär). 22-nji maýda 45 ýaşyndady we 10-njy maýda Andijana uçdy, 26-njy maýda bolsa Russiýa gaýdyp geldi. Ýagny, bu wakalaryň dowamynda Andijanda boldy. Onuň bilen ýene-de 13 adam tussag edildi, şol sanda Russiýanyň bir raýaty we Gyrgyzystanyň bir raýaty.
Aslynda prokuratura bu adamlary Özbegistana gizlin ekstradisiýa etmek isledi. Kanallarymyz arkaly maglumat almadyk bolsak, dawa-jenjel bolmadyk bolsa, BMG BBÝK-yň goşulyşmadyk bolsa, indi bu adamlaryň Özbek türmelerinde boljakdygyny, gynaljakdygyny aradan aýyrmaýaryn. Iýun aýynda tussag edilipdi, ýöne tussag etmek üçin rugsat almak üçin ýaňy-ýakynda kazyýete getirildi. Iwanowodan gelenler, şäheriň köp ýaşaýjysynyň Özbek ýörite hyzmatlarynyň hereketlerinden haýran galandyklaryny aýtdylar. Şäheri aýlanyp, adamlara gözleg geçirýärler. Bularyň hemmesi edil Russiýada däl-de, öz ýurdunyň bir ýerinde, hatda paýtagtyň daşyndaky ýaly gödek, örän gödek görnüşde Rus raýatlaryny gorkuzýarlar.
Gynansagam, buňa prokuratura tarapyndan hiç hili baha berilmeýär. Indi ekstradisiýa işini birneme haýallatsa-da, gaty geň görünýärdi. Bir adamy gözlediler, 14 adam tussag edildi, Daşkende 14 at iberildi - 14 adamyň hemmesi jenaýatçydy. Biri Türkiýede ýaşaýardy, harytlaryň nusgalaryny getirdi, Russiýa 3 gün uçdy. Ol diňe tussagyň firmasy bilen gatnaşygy bolanlygy sebäpli tussag edildi. Özbegistanyň raýaty däl, emma Özbegistan özüne ekstradisiýa edilmegini talap edýär.
Özbegistan näme üçin olara mätäç?
14-iň hemmesi Andijan wakalary meselesinde geçiriler.
Merkezi Aziýany 15 ýyldan gowrak wagt bäri synlaýarsyňyz. Siziň pikiriňizçe häzirki döwürde bu sebit üçin esasy ugurlar haýsylar?
Tendensiýalar köp, ýöne iň soňkylary barada aýtsak, ilki bilen Sowet döwründe häkimiýete gelen adamlaryň dolandyryşyndan artýan ýadawlygy bellärdim. Graždanlyk urşy bilen baglanyşykly aýratyn bir waka bolan Täjigistany hasaba almasaň, ähli respublikalarda diýen ýaly SSSR-de karýerasyny yzyna gaýdyp gelen adamlar bazar ykdysadyýeti bilen tanyş däldi, esasanam daşary ýurtlarda gowy bilim alyp bilýän ýaş nesle garanyňda düýbünden başga gymmatlyklar ulgamynda terbiýelendi.
Hökümetiň başlangyç döwründe bu adamlaryň ynam üçin belli bir potensialy bardy, ýöne indi hemme ýerde diýen ýaly ýitdi. Ykdysady we syýasy ugurlarda täsirli syýasatyň ýokdugyny görkezýärler. Jemgyýetde, elitada, ilatyň arasynda zerurlyk duýgusy, syýasy elitalaryň we syýasy ýolbaşçylaryň üýtgemeginiň gutulgysyzdygyny görkezýär. Bu diňe bir şekili başga birine çalyşmak bilen çäklenmän, täze pikirlenýän, kommunistik döwürde emele gelenlerden tapawutly adamlar gelmeli.
Bu ýurtlaryň ep-esli böleginde başga bir nesliň adamlary ikinji ýa-da üçünji wezipelerde häkimiýete geldi, ýöne olar ýa oppozisiýa sürgün edildi ýa-da türmä basyldy, ýöne biri-birine garşy gelmeýär. Bu yzygiderlilik näme?
Bu sebite düşen syýasy krizisiň subutnamasydyr. 1990-njy ýyllaryň ortalaryny ýatlasak, oppozisiýada dolandyryjy synpyň wekilleri ýokdy. Ýagny, olar gaty azdy. Esasan oppozisiýa köpçülikleýin meşhur hereketlerdi, ýa-da güýç güýji bolmadyk intellektuallaryň wekilleri. Soňky ýyllarda, 1990-njy ýyllaryň ahyryndan, belki birneme öňräk, oppozisiýa goşulýan gaty çynlakaý şahsyýetleri gördük. Bir zady üýtgetjek bolýarlar, köplenç netije bermeýär. Ýöne munuň özi, bu adamlaryň oppozisiýa göreşine goşulmagy, meniň aýdýan krizis meýillerimiziň subutnamasydyr.
Bu sanlar hakyky oppozisiýa bolup bilermi? Häkimiýet başyna gelseler, bir zady düýpgöter üýtgetmegine garaşyp bilerismi?
Häzirki döwürde häkimiýete geljek ýa-da geljek sanlar haýsydyr bir aralyk, wagtlaýyn sanlardyr. Häzir Gyrgyzystana seretsek-de, hökümet düýpgöter syýasy we ideologiki düşünjeleri bolan adamlardan emele gelýär. Häzirki topar beýle kompozisiýada uzak wagtlap bar bolar öýdemok. Käbir ylalaşyklar bolar, ýöne hemmesi öňe gitmegi dowam etdirer.
Bu ýerdäki mesele hatda adamlaryň subýektiw häsiýetlerinde-de däl, eýsem häkimiýet başynda oturan hökümdarlaryň hiç zada - ne jemgyýete, ne-de halkara guramalarynyň tankytlaryna üns bermezlige öwrenişendigi. 1990-njy ýyllarda bu hökümdarlaryň köpüsi daşary ýurt tankytlaryna häzirkisinden has köp üns berdiler. Islendik täze san, daşarky gurluşlardan ilatdan goldaw sorar. Elbetde, has demokratik bolar, hökmany suratda häzirki häkimiýet başyndaky liderlerden has köp plýuralizmi üpjün eder. Bu sanlaryň başga-da käbir kemçilikleri bolar.
Häkimiýeti yrmak prosesi nähili boldy? Oppozisiýa giren, ýöne häkimiýete gelip biljek häzirki ýolbaşçylarda-da edil şonuň ýaly zat bolarmy?
Soňky onýyllyklary alsak, bu ýurtlarda beýle taryhy däp ýokdy - lideriň demokratik üýtgemegi. Nazary taýdan häzirki diktatoryň täzesini çalşyp ýa-da düýbünden täzesini çalşyp bolmajak howp bar. Emma bu özgerişlik, demokratiýa üçin belli bir mümkinçilik döredýär. Geçiş döwründe demokratik güýçleriň wezipesi demokratiýanyň gazananlaryny has köpeltmek, demokratik gymmatlyklary ornaşdyrmakdyr.
Merkezi Aziýanyň ýurtlaryna seretsek, soňky döwürde agdyklyk eden ähli awtoritar meýiller bilen demokratiýanyň iň ýokary derejesi, Gorbaçýowyň perestroýka döwründe demokratik hereketiň iň uly üstünlik gazanan ýurtlarynda göze ilýär. Şeýle hereketiň diňe başlangyç döwründe bolan ýurtlarda, mysal üçin Türkmenistanda bizde iň doly, güýçli diktatorlyk bar.
Hytaýyň Merkezi Aziýa sebiti üçin söweşi nähiliräk duýulýar?
Soňky 2-3 ýylda Hytaýa aktiw işjeňlik aralaşdy. Dürli syýasy oýun oýnap başlaýar, hökümetlere grantlar berip başlaýar, ýaragly güýçlere, serhet goşunlaryna bir topar enjam we ok-däri berýär we käbir möhüm taslamalara pul bölüp berýär. Bu, Hytaýyň Merkezi Aziýa syýasatynda, ne 90-njy ýyllarda, ne-de şu asyryň ilkinji ýyllarynda bolmadyk bir zat.
Ýagny, Hytaýyň syýasaty has işjeňleşdi, ýöne häzirki ýagdaýa nähili derejede täsir edýändigini aýtmak kyn. Iň bolmanda täsir etmekçi.
Hytaýyň “Özbegistan” we “reňk” rewolýusiýasy diýilýän zatlardan gaça durmak üçin Günbatardan daşlaşmak isleýän beýleki ýurtlar üçin Günbataryň ornuny tutup biljekdigi barada duýgy ýokmy?
Muny aýtmak kyn, sebäbi, medeni tapawutlar we dil päsgelçiligi gaty güýçlidir. Ýeri gelende aýtsak, Hytaý indi Merkezi Aziýaly talyplary uniwersitetlerine ibermek üçin maksatnamalary durmuşa geçirmäge synanyşýar. Ýöne meniň pikirimçe, Sowet döwründen bäri saklanyp galan izolýasiýa däbi henizem ýeňilmedi we bu beýle çalt däl, görünişi ýaly ýönekeý däl. Mundan başga-da, köp ýa-da az pul gazanan adamlar, daşarky dünýäniň başga bir bölegine: Günbatara, Türkiýä, Ýakyn Gündogara gönükdirilýär, ýöne döwlet ykdysadyýeti gaty güýçli bolan Hytaýa däl. Şonuň üçin Hytaý syýasatynyň gysga möhletde nähili täsirli boljakdygyny aýtmak kyn.
Syýasat.Ru
