Geçen ýyl goşundaky täzelikler bilen baglanyşykly, prezident S.Nyýazow harby gullukçylardan hojalyk işleri bilen meşgullanmagyny talap edeninde, türkmen esgerleri her gün dürli edaralara we kärhanalara iberilip başlandy. Häkimlikleriň buýrugy boýunça Watany goraýjylar köplenç gurluşyk guramalaryna, ýaşaýyş jaýlaryny goramak trestlerine (ŽET) we hassahanalara iberilýär.
Indi ökde işçilere hak töläp bilmeýän kärhanalar esgerleri arzan we käwagt mugt zähmet hökmünde ulanýarlar. Şol guramalar kazarma önümçiligine çenli dürli hojalyk işlerini bölýärler, harby gullukçylary geýinmäge we iýmitlendirmäge borçly.
Şeýlelikde, türkmen esgerlerinden bir bölümiň ýa-da kazarmaniň serkerdesiniň adyny sorasaň, köpüsi jogap berip bilmez. Şäheriň häkiminiň ýa-da kärhananyň ýolbaşçysynyň kimdigini sorasaňyz, derrew jogap berler.
Harby bölümden kärhana iberilen esgerleriň sany adatça 60-dan 120 adama çenli. Käbir kärhanalar esgerlere aýlyk töleýärler. Resmiýetde aýda 90 000 manat ýazýarlar, ýöne esgerler ellerine 30 000 manat alýarlar. Sentrostroý, sement zawody, Mostostroý, ŽET, abadanlaşdyryş ofisleri ýaly guramalarda diňe esgerleri gurama kabul etmek barada buýruklar bar, material mazmuny barada resmi resminamalar ýok. Watany goraýjylar gaty pes iýmitlenýärler: adatça iýmitiň üçden bir bölegi. Paýtagtdan uzak ýerlerde gulluk edýän esgerleriň egin-eşik ätiýaçlygy düýbünden ulanyp bolmaýar. 80-nji we 90-njy ýyllardaky köne gullukçylaryň geýimlerini geýýän esgerler köp.
Önümçilige iberilen esgerleri goldamak üçin hiç hili pul bölünip berilmeýändigi sebäpli, “kabul edýän” guramalarda yzygiderli maliýe bozulmalary bolýar. “Gara buhgalteriýa” bilen meşgullanýarlar we ähli amallar nagt pul bilen amala aşyrylýar. Bu prokuraturada-da, salgyt gullugynda-da mälim. Diňe häkimiýetler bilen paýlaşmaýanlary barlaýarlar. Käwagt düzgün bozmalar şeýle bir aç-açan bolýar welin, olary ýapmak mümkin däl, soň prokuratura kazyýet işine başlaýar we kärhanalaryň ýolbaşçylary uzak möhletli türme tussaglygyna höküm edilýär.
Aşgabat şäherindäki hassahanalar esgerleri tertipli, enelik we garawul hökmünde ulanýarlar. Leýtenant D.Kerimow: “Keselhanalarda esgerler garawul, serkerde, derwezeban we aşhanada işleýär. Diňe Türk hassahanasy, Kardio we Berzengidäki newrologiki hassahanalar ýaly käbir täze hassahanalarda elýeterli däl."
Aşgabadyň etegindäki Arzuw obasynda, 1800 esgeriň hyzmat edýän 60497 harby gullugynyň harby bölümi bar. Bu harby bölüm, beýleki ýurtlar ýaly, tutuşlygyna şäher häkimligine geçirildi. Aşgabat häkimlik 1-nji we 2-nji (RCD) abatlaýyş we gurluşyk bölümleri tarapyndan ýerine ýetirilen ýerleri arassalamak, şäheri ýaşyllaşdyrmak, ýollary abatlamak, jaýlary ýykmak üçin 60497 belgili harby bölümden esger iberýär.
Bu bölümdäki arassaçylyk meselesi dogry berjaý edilmeýär, işe alynýanlar birnäçe aýdan soň gepatit, pedikuloz, aýaklaryndaky kömelek diagnozlary bilen hassahana ýerleşdirilýär. Esgerleriň aglaba böleginde gastrit we ganazlyk bar. Habarçymyz üç ofiser we harby bölümiň birnäçe esgeri bilen söhbetdeş boldy. 2004-nji ýylda bolup geçen üç ölüm hakda gürrüň berdiler: iki esger kesel sebäpli öldi, beýlekisi "uly gullukçylar" tarapyndan gorkuzylmagy netijesinde öldi. "Dembl" hakykaty harby bölümiň ýolbaşçylary tarapyndan gizlenipdi.
Başga bir türkmen “nou-hau”: ofiserler we ýolbaşçylar belli bir töleg üçin gurluşyk meýdançalarynda, hususy fermalarda işlemek, hususy mallara seretmek ýa-da hususy howlulary arassalamak üçin firmalara we şahsyýetlere esger iberýärler. Hususy öýde bir esgeri ulanmagyň bahasy 150 000 manat.
Ene-atalar harby bölümiň administrasiýasy bilen ylalaşyp bilerler, şonda esger gijäni öýünde geçirer. Hyzmatyň bu görnüşi üçin her aýda 50 ABŞ dollary tölemeli. Işe alynýanlar paýtagtda gullyk etmek islese, 500 ABŞ dollaryna çenli para bermeli. Bu mukdarlary bölüm serkerdeleri alýarlar. Guramaçy, adatça harby hasaba alyş we gulluga alyş bölümleri arkaly müşderini tapýan ofiserlerden biridir.
Gözegçiliklerimiz, ýurduň köp harby bölümlerinde şuňa meňzeş ýagdaýyň ösendigini görkezýär. Beýleki welaýatlarda käbir tapawutlar bar, ýöne gowulaşmak ugrunda däl-de, ýaramazlaşma ugrunda. Maryda, Daşoguzda, Çärjewde örtükleri, arassaçylyk, iýmit ýetmezçiligi, zyýan çekmek ýiti meseleler. Harby bölümleriň köpüsinde syýasy we bilim işleri "Ruhnama" kitabyny öwrenmek üçin gönükdirilýär.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
