25-nji ýanwarda S.Nyýazow Türkmenistanyň "Pensiýa barada" kanunyna täze neşirde (mundan beýläk Kanun diýilýär) we "Döwlet ýeňillikleri" kanunyna gol çekdi. Daşary ýurt habar beriş serişdeleri Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň adaty täsir beren bu kanuny sebäpli ýüze çykan jedelli pikirleri giňden ýaýratdy: "Görkezilen maglumatlar ýalan toslama".
Kanun şeýle bir düzüldi welin, ilata düşünişmezlikler we gapma-garşylyklar häkimiýetler tarapyndan bilkastlaýyn döredilýär, şol esasda käbir pensionerlere pensiýa almak mümkinçiligi berilmeýär. Şeýlelik bilen, 27-nji madda “Pensiýa bellemek üçin resminamalaryň sanawy” pensionerleri umytsyz ýagdaýa salýar. Sowet Soýuzy dargansoň, kärdeşler arkalaşyklarynyň we respublikanlaryň tabynlygyndaky köp kärhanalaryň ýatyrylandygy, harby bölümleriň dargadylandygy, şol sanda bazar ykdysadyýetiniň - köpçülikleýin fermalaryň, döwlet fermalarynyň, firmalaryň we täjirçilik guramalarynyň, şol sanda bazar hojalygynyň emele gelmeginde-de dargadylandygy malimdir (mirasdüşerler galmady). Şeýlelik bilen, adamlaryň şahadatnama alyp biljek ýeri ýok, köpüsi pensiýa töleglerini gaýtadan hasaplamak üçin zerur resminamalary ýygnap bilmeýär. Ýerli synçylar bu kanunyň girizilmegi pensionerleriň sanyny 300,000-den 200,000 adama çenli azaldýandygyny habar berdiler. Beýleki hasaplamalara görä, diňe şu kanunyň esasynda, pensionerleriň takmynan 50% -i - öňki kollektiw daýhanlar pensiýa almak hukugyndan mahrum edilip bilner.
Ýene bir sorag, hemme zat ýazylan iş kitaplary bar bolsa, näme üçin dürli şahadatnamalary ýygnamaly? Türkmen işgärleri iş kitaplary berlende bolup geçen köp sanly düzgün bozmalara salgylanýar. Şeýle-de bolsa, bu kanuna boýun egýän raýatlaryň ejir çekmelidigini aňlatmaýar. Şeýle meseleleri çözmegiň umumy ýollary bar. Ýöne ozal 45-50 ýaşynda pensiýa çykan öňki harby işgärler hakda näme aýdyp bilersiňiz? Adamlar täze kanun kabul edilmezden ozal pensiýa çykdylar we garrylyk döwründe Konstitusiýa laýyklykda üpjün edilmäge hukugy bar. Şeýle-de bolsa, täze düzgünlere görä, entek pensiýa ýaşyna ýetmediler. Öňki harby gullukçylaryň bu we beýleki soraglara jogap almak synanyşyklary türkmen resmileriniň dymmak diwaryna gaçýar. Garaşsyz hünärmenler özlerinde “kanunyň yza çekilmeýän täsiri ýok” ýörelgesiniň bozulandygyny düşündirýärler.
25-nji madda laýyklykda, Türkmenistanyň Durmuş üpjünçiligi ministrligi pensiýa mukdaryny kesgitlemek we hasaplamak üçin ygtyýarly edara bolup, 32-nji maddada şeýle diýilýär: “Pensiýa Türkmenistanyň Durmuş üpjünçiligi ministrliginiň pensiýalaryny bellemek boýunça merkezi komissiýa tarapyndan bellenilýär." Şol komissiýa pensiýa hukugy, ululygyny we tölegini hasaplamak bilen baglanyşykly jedelleri çözýär. Pensiýa Durmuş üpjünçiligi ministrligi tarapyndan bellenen bolsa, onda näme üçin pensiýa bellemek üçin komissiýa döredilýär? Synçylaryň pikiriçe, bu raýatlaryň kazyýete gitmek hukugyny kesmek üçin edilýär. Raýatlar kazyýete gidenlerinde-de kazyýet komissiýanyň kararyna ýüz tutar. Türkmenistanda bu tejribe beýleki sebitlerde eýýäm synagdan geçirildi we ýerli häkimýetlerde giňden ýaýrady. Meýdandan alnan maglumatlara görä, türkmen raýatlary, mysal üçin, bikanun ýaşaýyş jaýdan mahrum etmek meselesinde kazyýete gidenlerinde, kazyýetler häkimlikleriň ýaşaýyş jaý komissiýasynyň kararlaryna ýüz tutýarlar.
Aşakdaky düşündiriş hem beýan edilýär: ýerdäki hünärmenligiň ýoklugy, korrupsiýa, her dürli hyýanatçylyklar we ynamsyzlyk atmosferasy ähli sebitlere aralaşdy, şonuň üçin komissiýalar, ministrlikler, bölümler boýunça dürli komissiýalar we iş toparlary döredilýär. Emma bu ýagdaýda-da göreş sebäp bilen däl-de, netijeleri bilen.
31-nji madda "Pensiýalaryň we kömek pullarynyň mukdaryny hasaplamak" pensioneriň aýlygyndan kesgitlenjek aýratyn koeffisiýent hakda aýdýar, ýöne Türkmenistanda ortaça aýlyk aýlygy bilen köpeldiler. Diýmek, bir adam, meselem, 3-4 million manat (milli ortaça derejeden ýokary) alsa we olardan degişli pensiýa gatançlaryny yzygiderli tölese, pensiýa çykanda koeffisiýenti Türkmenistanda ortaça aýlyk aýlyk bilen köpeler. Näme üçin? Ýene bir zat, ortaça aýlyk nähili hasaplanar? Türkmenistan dogry maglumat bermeýän ýurt hökmünde tanalýar, bu ýerde adaty statistiki ýazgylar döredilmeýär, hasaplamalar haýsy maglumatlara esaslanar? Hasaplamalar hakykata gabat gelermi we geljekde hasaplamalaryň nädogrydygy baradaky şikaýatlara sebäp bolmazmy?
52-nji madda, 2-nji bent. "Durmuş üpjünçiligi edaralarynyň we bank edaralarynyň ýalňyşlygy sebäpli tölenen pensiýanyň artykmaç mukdaryny saklamak, günäkärleriň hasabyna Türkmenistanyň kanunçylygynda göz öňünde tutulan tertipde amala aşyrylýar", şeýle hem 3-nji bent ýokardaky kanuna, köp düşünişmezlige sebäp bolýar. Şol bir wagtyň özünde, raýatlaryň pensiýa gatançlarynyň mukdary, döwlet sosial ätiýaçlandyryş gaznalary we ş.m. Durmuş üpjünçiligi ministrliginiň ýörite hasabyna alynýar we dürli maliýe amallaryna maýa goýmak arkaly dolandyrylýar (ýagny gurama, serişdeleri ulanmak, girdeji almak) we nädogry hasaplamak we pensiýa berlen ýagdaýynda jogapkärçilik çekýän gurama däl, bu ýalňyşlygy şahsy işgär çekýär.
Eýýäm, soňky iki ýylda nädogry tölenen serişdeleri aýdylýan pensionerlere gaýdyp beriljekdigi baradaky myş-myşlar tolgunýar. Pensioner Mele A. Sosial üpjünçilik ministrliginiň müdirine şu ýa-da guramanyň soňky iki aýyň dowamynda nädogry tölenen serişdeleriň yzyna gaýtarylyp berilmegini talap edip biljekdigini düşündirjek bolanda, resmi egnini gysdy. Görnüşinden, döwlet “altyn asyryň” uzak möhletli sosial syýasaty we bu syýasatyň dowamynda goýberilen ýalňyşlyklar üçin jogapkärçiligi öz raýatlaryna geçirmäge synanyşýar.
10, 11, 13, 15, 16, 20, 23, 30, 31 we beýleki bentlerde ähli proseduralaryň we ülňüleriň Ministrler Kabineti tarapyndan kesgitlenjek ýa-da kesgitlenjek şertleri göz öňünde tutulýar. Türkmenistanda Ministrler Kabinetine dünýäniň iň gowy on diktatorynyň biri bolan S.Nyýazow ýolbaşçylyk edýär we ýurt degişme ýaly ýaşaýar “Birinji nokat - başlyk elmydama dogry, ýalňyş bolsa ikinji nokada serediň. Ikinji nokat - başlyk nädogry bolsa ... birinji nokada serediň.
Beýleki ýeňillikler üçin hem edil şonuň ýaly. “Döwlet ýeňillikleri barada” kanunyna girizilen goşmaçalary üns bilen okasaňyz, döwletiň göwrelilik, çaga dogurmak we wagtlaýyn maýyplyk üçin ýeňillikleri tölemek borjuny raýatlarynyň egnine geçirendigine düşünip bilersiňiz. 7-nji we 12-nji maddalarda “Göwrelilik we çaga dogurmak üçin döwlet ýeňilliklerini maliýeleşdirmek / 12-nji madda - wagtlaýyn maýyplyk / eýeçilik görnüşine garamazdan, öz-özüni goldaýan kärhanalar, guramalar we edaralar öz ygtyýarynda galan girdejileriň hasabyna amala aşyrylýar. Döwlet býudjetiniň hasabyna, guramalar - aýlyk gaznasynyň we Türkmenistanyň kanunçylygy tarapyndan gadagan edilmedik beýleki çeşmeleriň serişdelerini tygşytlamak hasabyna. Netijede, döwlet guramalarynda we edaralarynda zähmet hakyny tygşytlamak üçin işgärleri azaltmak ýa-da aýlyk haklaryny azaltmak başlar.
Kanun garrylyk döwründe raýatlaryň sosial üpjünçilige bolan konstitusion hukugyny yglan etse-de, derrew "şu Kanunda kesgitlenen tertipde we şertlerde" göz öňünde tutulýar. Türkmen raýatlary ýene bir gezek Konstitusiýanyň goragynda däl. Ýagny, döwletiň esasy kanuny we wezipeli adamlaryň başga bir kanun diýilýän at bilen alyp, boşadylmagyna baglylykda.
BMG-nyň maglumatlaryna görä, Türkmenistanda 5 milliondanam az adam ýaşaýar we olaryň diňe 6 göterimi pensionerler. Garaşsyz hünärmenleriň iň konserwatiw çaklamalaryna görä, diňe daşary ýurt walýuta girdejilerinden Türkmenistana pensiýa tölegleriniň paýy 9-10 göterimden az. Şeýle mümkinçiliklere eýe bolan döwlet, raýatlaryň pensiýa we ýeňilliklere bolan hukuklaryny bozýar, bu häkimiýetleriň öz halkyna bolan garaýşyny ýene bir gezek subut edýär.
Türkmenistanda kabul edilen täze kanun on müňlerçe garrylary pensiýa hukugyndan mahrum etdi, ýene ýüzlerçe müň adam pensiýalaryny doly ýitirdi. Golaýda Nyýazow oba kitaphanalaryny, welaýatlardaky we etraplardaky hassahanalary ýapmagy teklip etdi, lukmançylyk işgärleri her ýyl işden çykarylýar, ozal türkmen raýatlary doly bilim almak mümkinçiliginden mahrum edilip, mekdep bilimini 9 ýyla çenli azaldyp, uniwersitet bilimininiň ýerine 2 ýyllyk teoriýa, ýaşlar “ruhnamizasiýa” edilýär.
Bu dünýä jemgyýetçiliginiň haýal etmän gatyşmagyny talap edýän çynlakaý gumanitar betbagtçylyk.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
