Türkmen türmelerinde durmuş barmy? Oktýabr aýynyň başynda ÝHHG-nyň howandarlygynda 54 adam hukuklary guramasy türkmen häkimiýetlerinden respublikada tussag edilen syýasy tussaglaryň henizem diridigini subut etmegini talap etdi. “Olaryň diridigini subut ediň” atly kampaniýa 4-nji sentýabrda Warşawadaky ÝHHG-nyň halkara konferensiýasynda başlandy. Soňra Amerikanyň “Crude Accountability” topary, “Memorial” adam hukuklary merkezi, Demokratiýa we Adam Hukuklaryny Ösdüriş Merkezi, Human Rights Watch we beýleki guramalar birleşdi. Bu ýagdaýda-da 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Prezident Saparmyrat Nyýazowy agdarmak synanyşygynda güman edilip türmä iberilen belli bir topar hakynda gürleşýän hem bolsak, Türkmenleriň türme ulgamynyň işlemegi baradaky sorag uzak wagtdan bäri adam hukuklaryny goraýjylary alada goýýar. Şeýdip, olaryň alada bildirmigi, ýöne ýerden däl.
Türkmenistan, Demirgazyk Koreýadan soň dünýäde iň ýapyk ýurtdyr. Hatda adaty bir syýahatçy hem ol ýere barmak üçin demirden sabry bolmalydyr, şonda-da ahyrsoňy wiza aljakdygy hakykat däl. Aşgabat respublikasyna girmek isleýän daşary ýurt raýatlarynyň öňünde goýlan päsgelçilikler, ýerli habar beriş serişdelerine doly gözegçilik etmek bilen, Türkmenistandaky hakyky ýagdaýyň diňe garaşsyz habar beriş serişdeleriniň bölekleýin habarlaryndan çak edilip bilinjekdigine sebäp boldy. Hatda Türkmenistanyň çägine gireninden soň hem bir adam özüni üzňe görýär - ähli hereketleri we ýerli ilat bilen aragatnaşygy berk gözegçilikde saklanýar.
Şeýle ýagdaýda adam hukuklaryny goraýjylar üçin türkmen türmeleriniň respublikanyň garaşsyzlygynyň ähli döwründe “terra incognita” (kartalaşdyrylmadyk sebitler) bolmagy geň däldir. Mundan başga-da, türme möhleti gutarandan soň, ýerli raýatlar türmede bolup geçen wakalar barada dymmaklyga mejbur bolýarlar. Bu çäre resmi Aşgabat üçin zerur däl gepleşikleri aňsatlyk bilen bes etdi. “Serhetsiz lukmanlar” Türkmenistanda işlän we ýerli jeza çäresindäki ýagdaýyň perdesini aýyrmaga synanyşan iň soňky guramadyr. Şeýle hem, ol respublikanyň häkimiýetleri bilen hyzmatdaşlygyň mümkin däldigini aýdyp, 2010-njy ýylda işini tamamlady.
ABŞ-nyň ilçihanasynyň 2012-nji ýylda Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýy baradaky hasabatynda, esasanam sebitlerde ýerleşýän respublikanyň köp adamly türmeler we tussaghanalarynda tussaglaryň “aşa howa şertlerine - tomusda aşa yssy we gyşda aşa pes temperatura” duçar bolýandygy barada gürrüň edildi. "Türkmen tussaglarynyň sany barada dürli maglumatlar bar. Amerikalylar öz hasabatynda Türkmenistanyň garaşsyz aklawçylar birleşigi we Türkmenistanyňň adam hukuklary başlangyjy tarapyndan BMG-nyň Gynamalara garşy komitetine 2011-nji ýyldaky hasabatyna görä düzediş koloniýalarynyň we türmeleriniň umumy kuwwatynyň (jeza beriji harby bölümleri hasaba almazdan), respublikanyň ilaty bäş million adam bolan 8100 tussagdygy görkezýär. Iki ýyl ozal tussaglaryň umumy sany 26,720 adamdy. Bu san deslapky tussaghanalarda, polisiýanyň wagtlaýyn tussaghanalarynda, düzgün-nyzam we düzediş hünär bejeriş merkezlerinde we jeza beriş batalýonlarynda saklanýanlary öz içine almaýar.
Şol döwürde ähli synçylar, türkmenleriň düzediş edaralarynyň aşa köpdügini aýtdylar. 2010-njy ýylda Azatlyk radiosy (Azatlyk radiosynyň ýerli gullugy) çölde - Lebap welaýatynda ýerleşýän tussaglaryň sany boýunça Türkmenistanda iň uly umumy rejim koloniýasynyň 2100 tussag üçin niýetlenendigini, ýöne şol döwürde 5700 adamyň bardygyny habar berdi.
2010-njy ýylda respublikanyň türme indeksi (her 100 müň ilata tussag edilenleriň sany) 530-dan 550-e çenli dünýäde iň ýokary ýurtlaryň biri boldy. Deňeşdirmek üçin soňky ýyllarda birnäçe uly türme bidüzgünçilikleri bolan Gyrgyzystanda iki esse az we Ýewropa ýurtlarynda bolsa 40-dan (Islandiýa) 150-ä çenli (Beýik Britaniýa). Görnüşi ýaly, soňky üç ýylda Türkmenistanda türmeleriň görkezijisi iki esse artdy, soňky maglumatlara görä 224-e ýetdi. Mundan başga-da, respublikada nusgawy türmeler gurlup başlandy. Şeýle-de bolsa, bularyň hemmesi adam hukuklaryny goraýjylaryň pikirlerine asla täsir etmeýär diýen ýaly.
ABŞ-nyň ilçihanasynyň şol bir hasabatynda türmelerdäki köp adamly ýagdaýlarda, syrkawlar sagdyn adamlara birkemsiz bellenilende we tersine, tussaglaryň arasynda giňden ýaýran dürli keseller (esasanam inçekesel we dürli deri keselleri) agzalýar. Türme nahary, hasabatyň awtorlarynyň sorag eden iýmitlenişi, öýjükli tussaglaryň saglygyna goşant goşmaýar. Tussaglaryň köpüsi ýeterlik iýmitlenmezlikden ejir çekýän hem bolsa, türme işgärleri köplenç maşgalalaryna we dostlaryna olara azyk posylkalaryny ibermäge rugsat bermeýärler.
Amerikalylaryň türkmen türmesiniň içerki durmuşy barada bilip biljek zatlary şujagaz. Aslynda, rus jeza çäresi barada aýdylanda-da şol formulalar ulanylyp bilner - Nadežda Tolokonnikowanyň haty muny tassyklaýar.
2011-nji ýylda Norwegiýanyň Helsinki komiteti Türkmenistanyň demirgazygyndaky Daşoguz şäherinde ýerleşýän DZK / 8 aýallar türmesindäki ýagdaý barada hasabat hödürledi. Aýal-gyzlar üçin tussag edilmegiň şertleri "käwagt rehimsiz çemeleşilýär we gynalýar" diýilýär, soň tussaglaryň durmuşy barada has jikme-jik düşündiriş berýär: korrumpirlenen howpsuzlyk (işlemäge rugsat almak üçin 800 dollar, garyndaşlar bilen duşuşmak üçin 100 dollar tölemeli), saglyksyz önümçilik, inçekesel, bugdaý çorbasyndan bir gezeklik nahar, 40-45 gradus yssyda ýigrenji arassaçylyk, düzgünleriň sähelçe bozulandygy üçin köpçülikleýin jeza, ýenjilmegi, düşek ýetmezçiligi sebäpli nobatçylykda ýatmak, tussaglary zorlamak we hatda öldürmek.
Şol bir wagtyň özünde, türkmen türmeleri goňşy respublikalardaky şuňa meňzeş edaralardan tapawutlanýar, sebäbi ol ýerde “düşünje boýunça” durmuş ýok diýen ýaly, ýagny jenaýat jemgyýeti döwlet tarapyndan doly basylýar. Hemme zada we hemmelere doly gözegçilik edilýändigi sebäpli ýurtda guramaçylykly jenaýat ýok. Ýerli ogrylaryň hemmesi 1990-njy ýyllaryň başynda ýok edilipdi we olaryň iň möhümi Aýly aç-açan jezalandyryldy (1999-njy ýylda Türkmenistanda ölüm jezasy ýatyryldy).
Aleksandr Şirobokow türkmen türmesi baradaky ýazgylarynda esasanam şeýle ýazýar: “Türme, esasanam türkmen görnüşi, häkimiýetleriň oýlap tapyşy. Türme tussaglara ahlak taýdan azar bermeýär. Gümürtik, garaňky diwarlary bilen. Daş pollar, diwarlar, umumy hajathanalar, ys, gysylýan boltlar we gulplar, demir çüýşeler, garawullaryň gykylykly çykyşy, oýanma jaňlary we komendant sagady - bularyň hemmesi şeýtan ýigrenji, zalymlyk, gödeklik. Türme tussagy kemsitmek, ahlak taýdan ezmek we indi adam däl diýen pikiri döretmek üçin döredildi. Indi ol zalym, başarnyksyz. Bu pikir oňa gün-günden, aýdan-aý, bütin ömründe monoton birkemsizlik bilen ornaşdyryldy.”
Emma şu wagta çenli türkmen türmeleri we umuman olaryň ýaşaýjylary barada gürleşen bolsak, syýasy tussaglar barada aýdylanda, olaryň ykbaly barada ygtybarly maglumatlaryň tussag edilenden soň derrew guraýandygyny ykrar etmeli. Aslynda adamlar ýitirim bolýarlar. Türkmenbaşy Saparmyrat Nyýazowyň döwründe bu yzygiderli bolup geçdi, onuň oruntutary Gurbanguly Berdimuhammedow repressiýa maşynyna birneme ýapyşdy. Ýöne häzirem bir adamyň (köplenç resmi) tussag edilip, aklawçylar we maşgalalar bilen gatnaşygy düýbünden kesilýär. Mysal üçin, Bazargeldi we Aýjemal Berdiýewler 2011-nji ýylyň aprelinde Milli howpsuzlyk ministrliginiň işgärleri tarapyndan tussag edildi. Är-aýal 1990-njy ýyllaryň ahyryndan bäri gynamalaryň we emlägiň konfiskasiýa edilmeginiň öwezini dolmagy talap edip gelýärdi we netijede yzsyz ýitirim boldy.
Hususan-da, ÝHHG-nyň aladasyna öwrülen şübhe bilen tussag edilen Türkmenbaşynyň janyna kast etmek synanyşygy barada aýdylanda bolsa, 2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçdi. Aýdylyşyna görä, bolup geçen wakalara üçünji tarap subutnamalary ýokdy. Resmi görnüşü görä, dildüwşükler prezidentiň awtoulag kerwenine hüjüm etdiler, hüjümçileri zyýansyzlandyrdylar we Türkmenbaşynyň özi ýaralanmady. Soňra Nyýazow birnäçe ýokary derejeli wezipeli adamy öldürmek synanyşygyny gurnamakda aýyplady, şol sanda öňki premýer-ministriň birinji orunbasary we Daşary işler ministri Boris Şyhmyradow, agdarlyşygy amala aşyrmak üçin daşary ýurtdan bikanun dolanyp gelendigi aýdylýar. Şyhmyradow hakykatdanam respublikanyň daşyndaky türkmen oppozisiýasy bilen aragatnaşyk saklapdy, ýöne onuň wekilleriniň hemmesi janyna kast etmek kyssasynyň düýbünden ýörite gulluklaryň öjükdürmesidigini aýtdy.
Janyna kast etmek synanyşygyndan soň ýurtda onlarça adam tussag edildi (jemi 56 adam dürli hökümlere höküm edildi) köpüsiniň ykbaly entek belli däl; “Dildüwşük edenleriň” arasynda Amerikanyň raýaty (öňki Sowet žurnalisti) Leonid Komarowskiý hem bardy, Türkmenistan Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň kazyýetden öňki tussaghanasynda alty aý töweregi wagt geçirdi, ýöne soňra ABŞ-nyň basyşy astynda günäsi geçildi. Netijede, boýun aldyrmak üçin böwrekleriniň nädip kesilendigi, psihotropiki dermanlar bilen sanjym edendikleri, yssy howada günde 2-3 adamyň tussaghanada ölýändigi we ş.m ol gürrüň berdi.
Gynamalaryň Türkmenistanda giňden ýaýrandygyny “Amnesty International” hem tassyklaýar. Bu gurama görä, suddan öňki tussaghanalaryň ýaşaýjylary elektrik togunyň urmagy, plastmassa halta bilen demikmek ýa-da howa üpjünçiligi petiklenen gaz maskasy, zorlamak, psihotrop maddalary mejbury dolandyrmak, polisiýa taýaklary ýa-da suw bilen doldurylan plastik çüýşeler bilen açlyk, suwsuzlyk we sowuk bilen gynamalara sezewar edilip bilner.
Evenöne ýokardakylaryň hemmesini göz öňünde tutup, türkmen türmelerindäki tussaglaryň ýüzbe-ýüz bolýan has elhenç zady bar. Bu - doly ýatdan çykarylmak.
Pet Bologow
