Orta Aziýanyň internet ulgamlarynda trollamak (Onlaýn aragatnaşykda jemgyýetçilik öjükdürmesi ýa-da gorkuzmagyň bir görnüşi, şahsyýeti tanamak mümkinçiligi bolmazdan has köp tanalmak) etmek adaty bir zat boldy. Bu ýere gelýänler hiç haçan ulgamda ses bermäge het edip bilmeýän hökümete garşy pikirleri aç-açan aýdýarlar. Birden bu ýerde häkimiýetleriň häsiýetlerini höwes bilen wasp edýän ýa-da tankytçylaryna hüjüm edýän belli bir ulanyjy peýda bolýar. Gyzyklymy?
Şeýle hem, bu ýerde Merkezi Aziýada hökümete tarapdar "Internet trollary" dünýäsi ýaşaýar - sosial ulgamlarda ýa-da habar ulgamlarynda tankyt edilende, hiç ýerden syrly görünmeýän we hökümeti goraýan näbelli teswirçiler.
Sebitiň häkimiýetleri uzak wagtdan bäri başgaça pikirleri berk gözegçilikde saklaýarlar, emma internetiň köpelmegi bilen barha kynlaşýar.
Häkimiýetler öz güýjüni goramak, tankytçylary gorkuzmak we taryhy täzeden ulgamda ýazmaga synanyşmak üçin tehnologiýa bilýän raýatlary hakyna tutdy öýdülýär.
Olaryň taktikasy, Türkmenistanda we Özbegistanda kynçylyk döredýänleriň gödek kemsidilmegi, Gazagystanda has inçe hereketler, şeýle hem Gyrgyzystanda ýokary derejeli jemgyýetçilik gatnaşyklary türgenleşiklerine meňzeýän onlaýn kampaniýalar bar.
Bularyň hemmesi gizlinlik, internet lakamlary - “lakamlar” we bir tarapdan goldaw sebäpli mümkin.
Özbegistanyň gaýybana eli
Özbegistanda troll hadysasy 2005-nji ýyldaky Andijan wakalaryndan soň gaýybana jedellere giren Milli Howpsuzlyk Gullugy bilen berk baglanyşykly.
Adynyň efirde tutulmazlygyny isleýän Daşkent kompaniýasynyň bir programma üpjünçisi: "Andijanda bolup geçen wakalardan soň ... haýsydyr bir liberal pikirler ýa-da pikirler berk basylanda, aňtaw gullugy internet trolling ugrundaky işini güýçlendirdi" -diýdi.
Halkara jemgyýetçiligi hökümete jogap soranda, trollar zeper ýeten abraýyny dikeltmäge synanyşdylar. Bu esasan tankytçylary kemsitmek we jedeli dargatmak we bulaşdyrmak synanyşygydy.
Özbegistanda internet ulanyjysy Bahodiriň pikiriçe, häzirki wagtda-da Andijan wakalary onlaýn ýagdaýda agzalsa-da, köp teswirler yslam terroristlerini günäkärleýär.
Bahodiriň pikiriçe, "möhüm syýasy wakalar we tolgunyşyklar wagtynda has işjeň bolýar, ýönekeý adamlaryň ady bilen tomaşaçylary hemme zadyň žurnalistleriň aýdyşy ýaly däldigine ynandyryp başlaýar."
ABŞ-da ýerleşýän Internetworldstats.com-yň habar bermegine görä Özbegistanyň 28 million ilatynyň 27 göterimine golaýy internete girýär.
Demirgazyk Afrikada we Ýakyn Gündogarda bidüzgünçilikler Özbegistanyň kibernetik giňişliginde jedelleriň döremegine sebäp bolansoň, hökümete tarapdar näbelli teswirler onlaýn ýagdaýda peýda boldy. Şuňa meňzeş ýazgylar prezident Yslam Karimowyň gyzy Lola Karimowa-Tillaýewany geçen ýyl Parižde diktatoryň gyzy hökmünde görkezýän makala sebäpli töhmet atmak meselesinde ýeňlişe sezewar boldy.
Bakhodir, şol bir ýazuw görnüşünüň we dürli adamlaryň pikirlerinden birmeňzeş delilleriň ýa-da şol bir adam tarapyndan gurnalandygyny ýa-da ýazylandygyny görkezýändigini aýtdy.
Daşkentdäki garaşsyz habarçy habar alyş gullugynyň käwagt döwlet metbugat žurnalistlerini näbelli teswirçi hökmünde işe alýandygyny aýtdy.
Trollar esasan daşary ýurtlardan Özbegistanda bolup geçýän wakalary öz içine alýan habar saýtlarynda işleýär: uznews.net, centrasia.ru, ca-news.org we Erkin Ýewropa / Azatlyk Radiosynyň Özbek hyzmaty ozodlik.org.
Pragadaky Erkin Ýewropa / Azatlyk radiosy Özbeg gullugynyň baş redaktory Alişer Siddikow: "Tankytly teswirleriň köpüsi eýýäm çäkden çykan bolsa, onda birnäçe adam hemişe ylgap, gepleşige gatnaşyjylary kemsidip biler we radio žurnalistlerini dönük diýip atlandyryp biler" -diýdi. "Trollar, teswirlerinde aşa gödeklik we birmeňzeş deliller bilen häsiýetlendirilýär."
Trollar ýuwaş-ýuwaşdan onlaýn söweşleri alyp barmagyň has çylşyrymly usullaryny ösdürýärler. Ulanyjy Meganyň pikiriçe, trollaryň esasy ünsi köp ant sözleri bilen gaharly habarlara gönükdirilipdi, ýöne köp web sahypasy öňünden moderasiýa girizensoň, trollaryň ünsi žurnalistleriň ýa-da habar beriş serişdeleriniň abraýyna zyýan ýetirmäge gönükdirildi.
Daşkentde ýerleşýän metbugat hünärmeniniň pikiriçe, iň soňky usul diňe Özbegistanda kynçylykleryň bardygyny inkär etmek däl, eýsem hökümetiň kynçylyklary ýeňip geçmek üçin işleýändigini öňe sürmekdir.
Habar web sahypasyndaky adaty ýazgyda 74 ýaşynda Nazar atly bir ulanyjy, 30-njy ýanwarda Prezident Yslam Karimowy goramaga geldi. Elektrik we gazdaky bökdençlikler baradaky şikaýatlara jogap hökmünde Nazar: “Karimowy kim çalşyp biler? Hiç kim diýen ýaly. Özbegistanda bolup geçýän wakalarda kim günäkär? Biziň hemmämiz günäkär. Karimow perişde däl, elbetde. Ýöne ýurdy ... dargamakdan we raýat urşundan başga kim gorap biler?
Türkmenistanda eýýäm çäklendirilen jedeli basyp ýatyrmak
Internetworldstats.com habaryna görä, goňşy Türkmenistanda internete girmek has çäklidir, bäş million ýurduň diňe 1,6 göterimi internet ulanýar.
Şeýle-de bolsa, Türkmenistanyň internet giňişliginde trollar bar. Olar esasan rus dilindäki sosial ulgamlaryň töweregine ýygnanýarlar we ýurduň daşynda ýerleşýär. Türkmenistanda iň meşhur sosial ulgamlardan biri, öňki Sowet Soýuzynyň köp ýurtlarynda meşhur bolan Russiýanyň Odnoklassniki.ru ulgamydyr.
Türkmenistanda bir internet ulanyjy bu sahypanyň öz ýurdunda meşhurdygyny, emma ol ýerde sosial meseleler boýunça pikir alyşmagyň mümkin däldigini aýtdy. Russiýada ýaşaýan Türkmenistanyň raýatlary hatda öýlerine gaýdyp barmak üçin wiza almakdaky kynçylyklar barada gürleşmäge synanyşsalar, kemsidilerler.
Türkmenistan hakda ýazýan daşary ýurt blogçylary hem trollaryň ünsüni başdan geçirdi. Gyrgyzystanyň tanymal žurnalisti Bektur Iskender öz blogyna girýänleriň birinden žurnalistiň Türkmenistan hakda ýazmagyny bes etmegini talap edip haýbat atdy.
Gazagystanda gaharjaňlykdan oňyn şöhrat ileri tutulýar
Gazagystanda häkimiýetler adaty metbugata - teleýaýlym we radio kompaniýalaryna we gazetlere gözegçilik edýärler. Häkimiýetler oppozisiýa web sahypalaryny hem petiklediler, ýöne ýaşlary onlaýn nägileliklerini bildirmekden saklamak kynlaşýar.
Ýurduň 16 million ilatynyň 35 göterimine golaýy internete girip, sebitdäki iň ösen ýurtlaryň birine öwrüldi. Facebook-da 362,000 hasaba alnan Facebook ulanyjysy bar we synçylar bu sahypanyň köplenç gazaklar tarapyndan hökümeti tankytlamak üçin ulanylýandygyny belleýärler.
Häkimiýetler tankytçylary ýazgarmak däl-de, öz pikirlerini onlaýn wagyz etmegiň möhümdigine düşündiler.
Gazagystanyň raýat aktiwisti we syýasat alymy Aleksandr Danilow: "Döwlet internete oňyn abraýyny saklamaly goşmaça platforma hökmünde garaýar" -diýdi.
KazNet-de sosial ulgamlarda ýerleşdirilen bir skrinshot (ekrandan alnan surat) tolgunyşyk döretdi. Esasy zat şu. Ýanwar aýynyň başynda bir blogçy, hökümet habarlar gullugynyň redaktorynyň web sahypasynda hökümete tarapdar teswirleri goýmagyny haýyş edip, onlaýn söhbetdeşlik bolandygyny aýtdy. Redaktor blogçynyň 15-nji ýanwarda geçiriljek parlament saýlawlary we dekabr aýynda Žanaozen şäherinde bolup geçen ganly wakalar barada ýazgylardan we teswirlerden ybarat bir aýlyk iş üçin 170 dollar teklip edendigi aýdylýar.
Blogçy, demonstrantlary goldaýandygyny ýazyp, redaktoryň teklibini ret etdi.
Gazagystanyň Medeniýet we maglumat ministrliginiň jemgyýetçilik-syýasy iş bölüminiň müdiri Banu Nurgaziýewa, häkimiýetleriň beýle kampaniýalara gatnaşmagyny inkär edip, "manysyz" diýip atlandyrdy.
“Şeýle tejribe bar bolsa, bilerdim. Munuň üçin pul nireden gelerdi? Ähli çykdajylar býudjetiň içine girmeli"-diýdi.
Ol hökümet tarapdarlarynyň öz pikirlerini onlaýn ýagdaýda aýtmaga ähli hukugynyň bardygyny aýtdy.
“Häzirki wagtda her kimde kompýuter bar we her kim öz başlangyjy bilen kellesine gelen zady ýazyp biler. Muny gadagan edip bolmaz "-diýdi.
Gazagystandaky Internet birleşiginiň başlygynyň orunbasary Aleksandr Lýahow 6-njy fewralda "Erkin Ýewropa" / "Azatlyk" radiosyna beren interwýusynda oppozisiýa toparlarynyň hem troll usullaryny ulanýandygyny öňe sürdi.
Tanymal PR (şöhrat, abraý) geňeşçisi Žanna Praşkewiç, ýazgylaryň diňe az böleginiň trollaryň işidigini aýdýar. Olardan başga-da, telekeçiler ýa-da syýasatçylar tarapyndan hakyna tutulan adamlar bar, olaryň wezipesi diňleýjileriň arasynda adamlara, harytlara we hyzmatlara islenýän pikiri we garaýşy döretmekden ybarat.
Täjigistanda saklanmaga çagyrylýar
Täjigistanyň ilatynyň 10 göteriminden hem az internete girip bilýändigine garamazdan, sosial ulgamlaryň meşhurlygy görlüp-eşidilmedik derejede ösýär. Rus dilindäki sosial ulgamlar köp ýaşlary özüne çekýär we Facebook-da hasaba alnan ulanyjylaryň sany 2010-njy ýylyň ahyrynda 10 müňden 2011-nji ýylyň ahyrynda 27 müňden gowrak artdy diýip, Internetworldstats.com habar berýär.
Sosial ulgamyň ulanyjysy Fazlitdin Nasreddinowyň pikiriçe, Facebook sahypalarynda käwagt gyzgalaňly syýasy jedeller bolýar, ýöne hökümetiň tarapdarlary köplenç saklanmaga çagyrýarlar.
Nasretdinowyň pikiriçe, kimdir biri Täjigistanda düýpgöter syýasy üýtgeşmelere çagyryş beren badyna: “Elmydama beýle hereketler gerek däl, ylalaşyga gelmeli, özgertme usullary gerek diýýänler az däl."
Täjigistan Prezident Dolandyryşynyň maglumat gullugyndan Mahmudjon Saraýew hökümet işgärleriniň onlaýn çekişmelere başlamaýandyklaryny ýa-da gatnaşmaýandygyny aýtdy.
Şol bir wagtyň özünde, "bu, beýle toparlarda haýsy meseleleriň ara alnyp maslahatlaşylýandygyny bilmeýändigimizi aňlatmaýar. Biz bilýäris we görýäris".
Saraýew, jedel döredýän soraglaryň adatça Täjigistanyň daşyndaky adamlar tarapyndan berilmegini teklip etdi.
Ulanyjylaryň “Facebook” arkaly gizlin manipulirlenmeginden (jadylanmagyndan) aladalar bar. Täjigistany internet üpjün edijiler birleşiginiň başlygy Parwina Ibodowa, 1500-den gowrak agzasy bolan “Facebook” toparynyň yzarlaýjylarynyň, Täjigistan raýatlarynyň Russiýada birnäçe ýaşlar tarapyndan öldürilendigi baradaky habardan soň Moskwa garşy demonstrasiýa gurmagy teklip edendigini ýatlaýar.
"Ol ýere takmynan 10-15 adam ýygnandy, ýöne belli bolşy ýaly, muny çagyranlar beýle adamlaryň arasynda däldi".
Ibodowa, demonstrantlar prowokatorlaryň (öjükdürijileriň) pidasy bolandyklaryna ynanýarlar, ýöne kim bolup biljekdigi belli däl.
Gyrgyzystanda plýuralistik troll
Söz azatlygy sebitdäki beýleki ýurtlara garanyňda has güýçli bolan Gyrgyzystanda internet ulanylyşyna gözegçilik etmek synanyşyklary hem boldy, ýöne az derejede. Internetworldstats.com-yň habaryna görä, 5,5 million ilatynyň 40 göterimi töweregi Merkezi Aziýada internete aralaşmak boýunça iň ýokary ýurtdyr.
Hökümet garşydaşlaryna gönükdirilen näbelli, paýyş sözler bilen ýazylan teswirler geçmişe öwrüldi we hökümete tarapdar internet ulanyjylary tehnologiki taýdan ökde we PR başarnyklaryny syýasata hakyky gyzyklanma bilen birleşdirýärler.
Köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň bilermenleri Gyrgyzystanda diňe 25-30 trollyň hökümetiň peýdasyna hereket edýändigine we toparlarda “işleýändiklerine” ynanýarlar. HDB Jemgyýetçilik guramalarynyň “Täze metbugat institutyny” esaslandyryjy Sergeý Makarowyň pikiriçe, olaryň köpüsi özbaşdak işleýär, 25 ýaşdan uly we žurnalistler, blogerler, aklawçylar, ykdysatçylar ýa-da telekeçiler. Bular köplenç bilimli we syýasy taýdan habarly adamlar, ýöne hemişe belli bir syýasy garaýyşlary ýok we internet kampaniýasy üçin 200-700 ABŞ dollar aralygynda pul alýarlar.
“Trolllar gaty ýapyk topar. Bu eser köpçülige ýetirilmeýär "-diýýär Makarow. Şeýle-de bolsa, Gyrgyzystanyň blog ulgamynyň şeýle bir kiçidigini, “her kim biri-birini tanaýar” - diýdi.
Hökümetiň maglumat syýasaty bölüminiň başlygy Soltan Kanazarow, köp syýasatçynyň internetiniň aç-açan bardygyny belleýär; özleri ýa-da kömekçileri halk bilen aragatnaşyk saklaýarlar we pikirlerini öňe sürýärler.
Gyrgyzystanda näbelli ulanyjylar diňe bir bar bolan habarlara täsir bildirmek bilen çäklenmän, habar agentlikleri we adaty habar beriş serişdeleri tarapyndan gözegçilik edilýän internetde mugt ulgamlarda maglumat çap etmek arkaly iş meýilnamasyny döretmäge kömek edýärler.
Meşhur neşekeşlik hünärmeni Jenişbek Nazaraliýewiň metbugat merkeziniň başlygy Ýuliýa Barabina, saýlawlar, hökümet tarapyndan bellenilmegi we syýasy çekişmeler ýaly islendik syýasy wakanyň näbelli ýazgylaryň köpelmegine sebäp bolup biljekdigini aýtdy. Şeýle onlaýn kampaniýalar diňe bir hökümet däl, ähli syýasy partiýalar tarapyndan ulanylýar.
"2010-njy ýylda geçirilen prezident saýlawlarynda esasy oýunçylaryň trollarynyň hemmesini diýen ýaly rus we gyrgyz dilindäki çeşmelerde görmek bolýar" -diýdi. "Käwagtlar biri-biri bilen aç-açan söweşýärdiler we bu hakyky troll söweşleri."
Bu dalaşgärler bilen baglanyşykly käbir beýannamalara sebäp boldy, käbirleri toslanyp tapylan, käbirleri dogry bolup biler.
Barabina: "Saýlawçylar, bu mowzuklary okaýan we prosese syn eden ulanyjylar üçin bu dalaşgärler barada ozal bilmän biler ýaly bir zat öwrenmäge mümkinçilik boldy" -diýdi.
Şeýle-de bolsa, bir “hünärmen ulanyjy” syýasatçylar baradaky nädogry maglumatlaryň bulaşyklyga we bidüzgünçilige sebäp bolandygyny boýun aldy.
2010-njy ýyldaky parlament saýlawlarynda syzdyrylan telefon söhbetdeşligi bir syýasatçynyň ýagdaýyny erbet görkezdi. Çeşmäniň habaryna görä, söhbetdeşligiň iň bolmanda redaktirlenendigi we köpüsiniň ýalan däldigi aýdyň bolsa-da, syýasata zyýan ýetirýär.
Has tejribeli internet ulanyjylary trollary tapmagy we olary äsgermezlik etmegi öwrendiler, ýöne olary kesgitlemek elmydama aňsat däl, sebäbi islendik syýasy jedeli biynjalyk edip biljek delil edip bilerler.
Bu mesele boýunça bilermen, syýasatçylaryň onlaýn işjeňligi özüne çekiji hasaplaýandyklaryna garamazdan, munuň jemgyýetçilik pikirine umyt edişinden has az täsir edip biljekdigini aýtdy, sebäbi iň gowusy, trolllaryň “myş-myşlara we gybatlara gözegçilik etjekdigine” umyt edip biljekdigini aýtdy.
Maglumatlary anonim ýerleşdirmek has kynlaşýar. Köp täze web sahypalary, şol bir IP adresinden dürli ulanyjylaryň döredilmegini gadagan etdi. Bu, trollaryň hökümete tarapdar köpçüligiň seslenmesiniň döremeginiň öňüni alýar. Gyrgyzystanyň iň meşhur internet ulgamlaryndan biri bolan Diesel, her täze ulanyjy üçin bir aý garaşmak möhletini hödürledi.
Trollar onlaýn jemgyýetde galmak üçin şu ýerde bolup bilseler-de, Merkezi Aziýada ýaşlara onlaýn ýagdaýda has demokratik jemgyýet gözleýän ýaşlar üçin päsgelçilik däl.
Gyrgyzystanyň paýtagty Bişkekiň ýaşaýjysy Çolponbek köçe protestlerine gitmegiň ýerine, öz pikirini onlaýn beýan edýändigini aýtdy.
"Men öz pikirimi aýdýaryn, meňzeş adamlary tapýaryn we başgaça garaýyşly adamlar bilen jedel edýärin" -diýdi, anonim teswirleriň onuň pikirine täsir etmeýändigini aýtdy.
“Meniň üçin hakykatdanam möhüm zat, iň bolmanda internetde erkinligiň bolmagydyr. Sebäbi şu ýerde köp adam gapma-garşylyk potensialyny peseldýär "-diýdi. "Bu mümkinçilik ýok bolsa, näme boljagyny bilemok."
(Käbir söhbetdeşleriň atlary howpsuzlygy üçin üýtgedildi.)
Ýuliýa Gorýaýnowa-Bişkekdäki Türkmenistan we Özbegistan üçin IWPR redaktory; Lola Olimowa-Täjigistanda IWPR-iň redaktory; Bagtiýor Rasulow-IWPR goşantçysynyň Özbegistanda lakamy; Almaz Rysaliýew - Gazagystanda IWPR-iň redaktory; Dina Tokbaýewa-IWPR-nyň Merkezi Aziýa boýunça sebit redaktory.
Çeşme : Uruş we Parahatçylyk hasabaty instituty
