2015-nji ýylyň 3-nji martynda GDA ýurtlary institutynda "Rus watandaşlarynyň Türkmenistandaky häzirki ýagdaýy" mowzugy boýunça seminar geçirildi. Maslahatyň dowamynda Türkmenistanda ýaşaýan watandaşlarymyzyň işlemek, lukmançylyk kömegi, bilim we hereket azatlygy hukuklaryna hormat goýmak meseleleri ara alnyp maslahatlaşyldy. Maslahatyň dowamynda Russiýanyň we Türkmenistanyň raýatlygy bolan bipatridler (köp raýatlygy bolanlar) meselesi hem ara alnyp maslahatlaşyldy.
Bu seminara institutyň işgärleri, şeýle hem çagyrylan gatnaşyjylar gatnaşdy: Russiýanyň Daşary işler ministrliginiň GDA ýurtlary bölüminiň 3-nji bölüminiň müdiri Timofeýew Alekseý Gennadiýewiç; Russiýanyň Bähbitli gözlegler instituty (RISI), “Milli bähbitleriň meseleleri” žurnalynyň baş redaktory Aždar Aşyrowiç Gurdow; Russiýa Ylymlar akademiýasynyň (IGP RAS) Raýatlyk we hukuk institutynyň Adam hukuklary pudagynyň uly gözlegçisi Natalýa Aleksandrowna Woronina; “Batyrlyk we gumanizm” halkara haýyr-sahawat gaznasynyň prezidenti, rus-türkmen öýüniň başlygy Wladislaw Wýaçeslawowiç Nemçinow. Şeýle hem, seminara Aşgabatdan gaýybana gatnaşyjy gatnaşdy, ol soraglara telefon arkaly jogap berdi.
Seminarda, döwletara rus-türkmen şertnamalarynyň Türkmenistanda rus dilli azlyklaryň we Russiýadaky türkmenleriň hukuklaryna birek-birege hormat goýulýandygyna garamazdan, Türkmenistanyň ýapyk tebigaty we 2003-nji ýylyň iýul aýyndan soň rus we türkmen pasportlaryna eýe bolan adamlaryň çözülmedik statusy bilen bu Aziýa respublikasynda ýaşaýan rus watandaşlarymyzyň ilkinji nobatda baglanyşykly kynçylyklary başdan geçirýändigi mälim edildi. Ikitaraplaýyn mesele 2003-nji ýylda, ýurtlaryň prezidentleriniň goşa raýatlyk meselelerini çözmek baradaky şertnamanyň ýatyrylmagy baradaky teswirnama gol çekeninden gysga wagt soň ýüze çykdy, Türkmenistan bu şertnamadan birtaraplaýyn yza çekildi. Häzirki wagtda bipatridleriň doly hukuklaryny üpjün etmek üçin ýurtlaryň we daşary syýasat bölümleriniň ýolbaşçylygy derejesinde gepleşikler alnyp barylýar. Diňe 2015-nji ýylyň 18-nji maýynda şertnama gutarýança kynçylykly meseleleriň çözgüdiniň tapyljakdygyna umyt edip bileris.
Seminaryň ýazgysy
A. Dokuçaýewa (GDA ýurtlary institutynyň diaspora we migrasiýa bölüminiň başlygy, seminaryň alyp baryjysy): “Russiýanyň watandaşlarynyň Türkmenistandaky häzirki ýagdaýy” atly seminarymyz hakykat sebäpli geçirilýär we bu respublikada ýaşaýan köp sanly rus watandaşynyň, maliýe ýagdaýynyň ýaramazlaşmagy, rus dilinde bilim almak meselesi sebäpli öz geljegi barada alada edýändigi; Rus dilli raýatlar we ilkinji nobatda rus we türkmen raýatlygy bolan adamlar üçin iş tapmakda kynçylyklar; iki taraplaýyn daşary ýurda gitmegiň tertibiniň çylşyrymlylygy. Maý aýynda Russiýa bilen Türkmenistanyň arasynda goşa raýatlyk meselelerini çözmek baradaky 1993-nji ýylda baglaşylan şertnama ýatyryldy. 2003-nji ýylyň iýulyndan soň goşa raýat bolan Türkmen we Russiýa raýatlygy bolan watandaşlarymyz şu güne çenli täze Türkmenistan halkara pasportyny alyp bilmeýärler we “syýahat etmäge rugsat berilmeýär”. Ine, bizin hökman aýratyn-da degip geçjek aýratyn soraglarymyz.
Biziň seminarymyz, Diaspora we Migrasiýa bölüminiň ylmy işgäri Ýuliýa Ýuriýewna Ýanowskaýanyň hasabaty bilen başlar, ol Türkmenistanda ýaşaýan watandaşlarymyzyň sosial meselelerde, bilim we iş bilen baglanyşykly meselelerini beýan eder. Synymyz doly däl bolup biler, goşmaçalary we belki-de maglumatlarymyzyň käbir düzedişlerini eşidip begeneris. Hoş geldiňiz, Ýulia.
Ýanowskaýa: Sag boluň. Salam, gadyrly kärdeşlerim. Tutuş ýurtdaky ýagdaý barada gürleşerin. Görşüňiz ýaly, birinji suratda Türkmenistanyň ilatynyň düzümi görkezilýär. Şoňa laýyklykda 1989-njy ýylda ilat ýazuwy maglumatlary, 2010-njy ýyl üçin baha beriş maglumatlary. 1989-njy ýylda tutuş ilat 3,5 million raýatdy, ilat eýýäm 5 million raýat; Şol bir wagtyň özünde, rus dilinde gürleýän we rus ilatynyň bir bölegi çalt azalýar: 1989-njy ýylda 9,5 göterimden (334 müň adam) 2010-njy ýyla çenli 3 göterime çenli (165 müň adam). Beýleki çeşmelere görä, häzirki döwürde has az ýaşaýar. Hasaplamalara görä, Türkmenistanda 100 müňden gowrak rus ýaşaýar, konsullykda 46 müň töweregi rus raýaty hasaba alyndy.
Türkmenistanda rus ilatynyň şeýle çalt azalmagyna haýsy deliller sebäp bolýar? Geliň, ýagdaýlaryň maliýe ýagdaýyna nähili seredýändigini göreliň. Indiki suratda häzirki wagtda ýurtda bar bolan aýlyk haklary we pensiýa derejesi baradaky maglumatlary görüp bilersiňiz. Suratdaky maglumatlar Türkmenistanyň milli walýutasynda - manatda görkezilýär. Rubla öwürsek, aşakdaky sanlary alarys: iň pes aýlyk 8,5 müň rubl (Russiýada - 5965 rubl), iň pes aýlyk pensiýa 2,5 müň rubl (Russiýada, pensiýanyň ululygy iň pes derejä baglydyr, sebitlerde pikir ediň. Russiýada 2015-nji ýylda iň pes pensiýa Moskwada 6,0 müň rubldan 9 müňe çenli, Uzak Demirgazykda bolsa has ýokary - takmynan 16 müň rubl). Türkmenistandaky Beýik Watançylyk urşuna gatnaşyjylar üçin iň ýokary pensiýa 19 müň rubl, iň pes pensiýa bolsa 14 müň 100 rubl (Russiýada, Beýik Watançylyk urşy weteranlary üçin pensiýa 25 müň rubl). Görşüňiz ýaly, ruslar bilen deňeşdirilende görkezijiler gaty erbet däl. Rus ilatynyň gitmeginiň sebäpleriniň ykdysady däldigini çaklap bileris.
Türkmenistanda kadrlar syýasaty, beýleki postsowet respublikalarynda bolşy ýaly, garaşsyzlyk bilen düýpgöter üýtgedi. 1989-njy ýylda ähli pudaklary dolandyrmakda ruslaryň sany 31 göterim bolan bolsa, 90-njy ýyllaryň ahyrynda rus dolandyryjylarynyň sany 1 göterimdenem azdy. Bank pudagynda we ätiýaçlandyryş ulgamynda ruslaryň sany hem 23 göterimden 3 göterime çenli azaldy. Häzirki wagtda maglumat alyp bilmedik. Edil 2006-njy ýylda Russiýanyň Daşary işler ministrligi tarapyndan GDA-da rus diasporasynyň ýagdaýy barada gözleg geçirmek tabşyrylanda, Türkmenistanda rus watandaşlarymyzyň ýagdaýy barada gözleg geçirip bilmedikleri ýaly. Häzirki wagtda respublikada jemgyýetçilik pikirini gönümel gözden geçirip biljek hyzmatdaşlary tapyp bilmeris. Post-Sowet döwletleriniň arasynda Türkmenistan iň ýapyklygyna galýar.
Türkmenistandaky bilim ýagdaýyna üns bereliň. 90-njy ýyllardan bäri respublikada rus dilindäki bilim ýokary derejede çäklendirildi. 90-njy ýyllaryň başyndan bäri rus dilindäki mekdepleriň üçden iki bölegi on ýylyň içinde kesildi. Şu güne çenli Türkmenistanda diňe Aşgabatda bir rus dilindäki mekdep galdy, ol Puşkiniň adyny göterýär we rus meýilnamalaryna laýyklykda on bir ýyllyk bilim berýär. Türkmenistandaky beýleki rus mekdepleriniň hemmesi türkmenleriňki diýlip atlandyryldy we her mekdepde diňe bir rus dili galdy. Azaltmak prosesi ýuwaş-ýuwaşdan boldy. Ilki bilen mekdepleriň sany we bu mekdeplerde rus dilindäki sapaklaryň sany azaldy. Bilim ulgamynyň özi hem üýtgedildi: birinjiden, orta bilim 2007-nji ýyldan soň dokuz synp boldy, orta bilim meýilnamasy täzeden özgerdildi we okuwyň doly dowamlylygy 12 ýyl; Bu özgertmeleriň hemmesi bilim ulgamlarymyzyň umumy tapawudyna we rus diliniň orta mekdeplerden göçürilmegine goşant goşdy.
Türkmenistanda ýokary bilim rus dilinde gürleýänler üçin kyn. 2000-nji ýylda türkmen dilindäki uniwersitetlere hökmany giriş synagy girizildi. Bu rus dilinde gürleýän talyplaryň uniwersitetlere gelmegini ep-esli azaltdy, sebäbi türkmen dälleriň köpüsi döwlet dilinde gürlemeýär ýa-da ýeterlik derejede gürlemeýär.
Maglumatlarymyza görä, rus dilinde sapak berýän ýekeje uniwersitet bar - bu Russiýanyň Gubkin Nebit we gaz uniwersitetiniň bir bölümi. Beýleki uniwersitetleriň hemmesinde bilim diňe türkmen dilinde. Häzirki wagtda Aşgabatda iňlis dilinde sapak berjek uniwersitet açmak meselesine seredilýär.
Habar beriş serişdeleri barada aýdylanda: 90-njy ýyllaryň başynda Türkmenistanyň latyn elipbiýine geçendigi sebäpli rus metbugaty hem kiçeldi. Häzirki wagtda rus dilinde diňe bir gazet bar: Neýtralnyý Türkmenistan, resmi hökümet habar beriş serişdesi we diňe resmi maglumatlary we wezipeleri neşir edýär. Rus dilinde ýaýlym ýok diýen ýaly, ýöne Türkmenistanyň ýaşaýjylary hemra aragatnaşyk ulgamlaryny ulanmagyň ýoluny tapdylar.
Ýagny, umuman aýdylanda, rus dilinde bilim almak we jemgyýetçilik pudagynda işlemek bilen baglanyşykly kyn ýagdaýymyz bar, bu gitmek niýetiniň iň möhüm sebäbi. 1996-njy ýylda Russiýanyň Türkmenistan jemgyýeti tarapyndan geçirilen gözleg wagtynda, watandaşlarymyz olaryň gitmegine sebäp bolan birnäçe sebäbini bellediler:
- çagalara doly bilim berip bilmezlik;
- etnik orslaryň ýolbaşçy wezipelerinden we abraýly iş ýerlerinden aýrylmagy;
- rus diline garşy göreş we Russiýa bilen medeni gatnaşyklaryň gowşamagyna;
- maşgala gatnaşyklarynyň kesilmegi.
Türkmenistanda rus jemgyýetçilik guramalary barada aýdylanda bolsa, häzirki wagtda beýle guramalar ýok. Russiýa bilen diňe bir medeni gatnaşyklar jemgyýetiniň - Russiýanyň we Türkmenistanyň Daşary işler ministrlikleriniň kömegi bilen döredilen guramanyň bardygyny bildik. Häzirki wagtda beýleki guramalaryň hemmesi gadagan. Ýagny, watandaşlarymyz sessiz we goragsyz bölünýär.
“Bosfor” ýaşlar merkezindäki Türkmenistandaky ýeke-täk kanuny maslahat beriş nokady 2013-nji ýyldan bäri işleýär. Bu, daşary ýurtda ýaşaýan watandaşlarymyzyň hukuklaryny goldamak we goramak gaznasynyň hyzmatdaş guramasy. Aşakdaky sanlar onuň islegini görkezýär: işiň ilkinji aýlarynda 760 adam maslahatlaşmak üçin bu ýere ýüz tutdy, şolardan 520-si Türkmenistanda hemişelik ýaşaýan rus raýatlary.
Daşary ýurtlular, şol sanda watandaşlarymyz, Türkmen raýatlygy bolmadyk Russiýanyň raýatlary, ýurtdaky “Daşary ýurt raýatlarynyň kanuny statusy” kanunyna laýyklykda ýaşamak üçin rugsatnama bilen respublikada ýaşamaga haklydyr. Mesele, institut tarapyndan alnan haýyşlardan bilşimiz ýaly, bu ýaşamak üçin rugsady almak gaty kyn. Türkmenistanyň kanunçylygy respublikada kanuny taýdan ýaşaýan daşary ýurtlulary ne saglygy goraýyş, ne bilim, ne emläk, emläk däl hukuklar babatynda aç-açan tapawutlandyrmaýar. Emma, bilşimiz ýaly, Gündogardaky hakykat kanunlara laýyk gelmeýär. Rus guramalarynda ýa-da bilelikdäki türkmen-daşary ýurt kärhanalarynda işlemek bilen baglanyşykly rus raýatlary gitmegi makul bilýärler.
Umuman aýdanymyzda, Türkmenistanyň maglumat taýdan gaty ýapyk ýurtdygy barada netije çykaryp bileris, emma muňa garamazdan hiç kim üçin syr ýok. Rus watandaşlarymyz barada aýdylanda bolsa, maglumatlaryň ýetmezçiligini we ony almakda uly kynçylyklary belläp bileris. Ýeke-täk çeşme ol ýerde ýaşaýan watandaşlarymyzyň ýüzlenmeleri.
Şu güne çenli respublikada galan watandaşlarymyzyň köpüsiniň, maddy sebäplere görä Türkmenistany terk edip, Russiýada täze bir ýerde durmuş gurup bilmeýänlerdigini belläp bileris. Göçüp gelenleriň tejribesi, taryhy Watanyň “unudylan ogullary” üçin ýowuz ene bolup galýandygyny we elbetde kömege mätäçdigini görkezýär.
Biziň seminarymyzda, Aşgabatly bir rus watandaşymyz bilen geçirilen söhbetdeşligiň ýazgysyny diňläris we bu respublikadaky ruslaryň abadançylygy, olaryň nähili ýaşaýandyklary we olary aladalandyrýan zatlar barada “ilkinji agyzdan” öwreneris.
A. Dokuçaýewa: Sag bol, Ýuliýa. Öňki hasabatda aýdylyşy ýaly bir wagtyň özünde türkmen pasportyny alyp bilmeýän rus raýatlary daşary ýurtlular baradaky kanuna tabyn edilýär. Bipatridler, şol bir wagtyň özünde Türkmenistanyň raýatlary hökmünde Türkmenistan raýatlygy bolan Russiýanyň raýatlary, Türkmenistanyň raýatlarynyň doly hukuklaryna eýe. Dogry, bu hukuklaryň durmuşa geçirilmegi ep-esli çäklidir. Hususan-da, bipatridleri işe almak meselesi gaty ýiti, olaryň köpüsi, şol sanda döwlet gullugynda işlese-de, elbetde jogapkärçilikli wezipelerde däl. Köp adamlar gyzyklanma, belli bir sütem duýýarlar we aladaly hatlar ýazýarlar: “Näme etmeli? Çagalary arkaly yzygiderli sorag edilýärler, bu adamyň türkmen raýatlygy bilen birlikde rus raýatlygynyň bardygyny ýa-da ýokdugyny anyklamaga synanyşýarlar.” Umuman aýdanyňda, ýagdaý gaty dartgynly;
Indi bu ýyl iň möhüm meselä geçýäris: Türkmenistanda ýaşaýan bipatridleriň pasporty. Şu ýylyň 18-nji maýynda Iki raýatlyk baradaky rus-türkmen şertnamasy ýatyryldy we häzirki wagtda Türkmenistanda ýaşaýan käbir bipadritler bilen birlikde rus pasportyny alanlar özlerini gaty ynamsyz duýýarlar. Muňa näme sebäp bolýar? Gysgaça maglumat:
1993-nji ýylda Türkmenistanyň başlangyjy bilen goşa raýatlyk meselelerini çözmek boýunça rus-türkmen şertnamasyna gol çekildi. Resmi Aşgabat muny ruslara hoşniýetlilik alamaty hökmünde düşündirdi. Ylalaşyk 1995-nji ýylda güýje girdi.
1991-1995-nji ýyllardaky migrasiýa tolkuny peselenden soň Türkmenistanda galan rus dilli ilatyň ep-esli bölegi goşa raýatlykdan peýdalandy. Bu şertnama 1995-nji ýylda güýje girdi we 100,000 türkmen raýatyna Russiýanyň raýatlygyny almaga mümkinçilik berdi. Ilki bilen bular watandaşlar, diňe bir ruslar däl, diňe milleti boýunça ruslar däl, eýsem türkmenler hem.
2003-nji ýylyň aprelinde Russiýanyň we Türkmenistanyň prezidentleri Türkmenistan tarapyndan başlanan şertnamanyň ýatyrylmagy baradaky teswirnama gol çekdiler. Respublikanyň häkimiýetleri bu teswirnamany sözüň doly manysynda tassykladylar we ikinji raýatlygy gadagan edýän kanunçylyk çäreleri gördüler.
Iki pasportly raýatlaryň iki aýyň içinde türkmenler bilen rus raýatlygynyň arasynda saýlamalydygy derrew yglan edildi. Rus dilli ilatyň arasynda soragyň bu görnüşü howsala döretdi. Russiýanyň Daşary işler ministrliginiň Türkmen tarapy bilen uzak wagtlap dowam eden gepleşikleriniň netijesinde şertnamanyň ýatyrylmagynyň yza gaýdyp gelmejekdigi we 2003-nji ýyla çenli Russiýanyň raýatlygyny alanlar goşa raýat bolup galjakdygy barada ylalaşyga geldiler. Şol bir wagtyň özünde Russiýa Federasiýasy bu şertnamany dogry hasaplamagy dowam etdirdi we Russiýanyň raýatlygyny almak isleýän türkmen raýatlary türkmen raýatlygyndan ýüz öwürmezden muny edip biler. Federal Migrasiýa Gullugynyň habaryna görä 2003-nji ýyldan soň, 2013-nji ýylyň 1-nji aprelinde 7 müň 585 adam ikitaraplaýyn boldy.
Türkmenistan raýatlary üçin goşa raýatlygy bes etmek we gadagan etmek baradaky kanunçylygy üýtgetmegi dowam etdirdi. 2008-nji ýylda Türkmenistanyň raýatlarynyň başga bir döwletiň raýaty hökmünde ykrar edilmeýändigi barada täze konstitusiýa kabul edildi.
Iki ýyl ozal Türkmenistanda daşary ýurt pasportlaryny çalyşmak başlandy. Geçen ýylyň iýul aýyndan bäri köne görnüşli halkara pasportlary güýjüni ýitirdi. Ýurtdan çykmak üçin Türkmenistanyň raýatynyň daşary ýurt pasporty bolmaly. Şeýle-de bolsa, Türkmenistanyň migrasiýa gullugy diňe 2003-nji ýylyň iýun aýyndan öň ikinji pasport alan bipadritler üçin pasport çalyşýar. Ikinji, rus, raýatlyk alanlar soňra täze halkara pasportyny alyp bilmeýärler, alyş-çalyş resminamalaryny kabul etmekden ýüz öwürýärler; Şol bir wagtyň özünde adamlar raýatlykdan birini saýlamak üçin “maslahat” alýarlar. Bu saýlaw adam üçin aňsat däl, sebäbi hökmany suratda Türkmenistanda ýa-da Russiýada uly ýitgiler bolýar. Şol bir wagtyň özünde, olar "syýahat etmek üçin çäklendirilen" diýen ýaly bolup galýarlar. Russiýa pasporty bilen, wizasyz Russiýa gitseler, ýöne wizasyz Türkmenistana gaýdyp gelseler, türkmenleriň daşary ýurt pasporty ýoklugy sebäpli indi başarmazlar.
Bu gün Aşgabatdan habarçymyzdan pasport alyş-çalşygynda işleriň nähili işleýändigini eşideris.
Mundan başga-da, Türkmenistandaky ruslaryň başga meseleleri bar. Adamlara belli bir mukdarda basyş edilýändigi baradaky ýüzlenmeleri aldyk. Migrasiýa gullugynyň we howpsuzlyk edaralarynyň wekilleriniň öýdäki adamlara baryp, raýatlyk kararyny soraýarlar. Adamlary Russiýanyň raýatlygyndan ýüz öwürmäge ýa-da Türkmenistany terk etmäge mejbur edýärler.
Telefonda bolan söhbetdeşligimiziň ýazgysyny diňlemegi maslahat berýärin, ýazgynyň hili üçin ötünç soraýaryn, bu telefon baglanyşygydy.
- Salam, häzirki wagtda Türkmenistanda ýaşaýan rus raýatlarynyň hem türkmen pasporty bilen ýüzbe-ýüz bolýan meselelerine seredýän seminar geçirýäris. Institutymyza Konstantin Fedorowiç Zatuline hat ýazdyňyz we bu meseläni gozgadyňyz. Birnäçe soraga jogap berseňiz we häzirki döwürde ýüze çykan ýagdaýy görkezseňiz, örän minnetdar bolardyk. 2003-nji ýylyň iýun aýyndan öň ikitaraplaýyn bolanlar täze türkmen pasportyny erkin alyp bilermi? Bu barada gürrüň berseňiz.
- Meniň bilşime görä, hawa. Resminamalaryny tabşyrýarlar we kabul edilýär. Näçe dostum bar, hemmesi diýen ýaly täze pasport aldy. Dogry, migrasiýa gullugynyň işgärleri olar üçin “emeli kynçylyklar” döredýärler.
- “Emeli kynçylyklar” nämäni aňladýar, bu kynçylyklar nähili aňladylýar?
- Mysal üçin, ýakynda şeýle waka boldy: bir dostum geçen ýylyň dekabrynda resminamalaryny gowşurdy. Oňa täze pasport üçin takmynan bir aýyň içinde gelip biljekdigi aýdylýar. Bir aýdan soň geldi we biraz garaşmaly diýdiler. Göçme manyda 28-nji fewrala çenli her hepde "pasportyňyz taýyn, ony alyp bilersiňiz" diýlende bolup geçdi. Pasportyny alanda, berlen senesi 5-nji ýanwardy. Ýagny, pasport taýýardy, ýöne olar geçen ýylyň dekabrynda berilmegi gijikdirdiler, özi bilen habarlaşanda, oňa "pasportyňyz taýyn däl, garaşmaly bolarsyňyz" diýilýärdi.
-Ýagny, düşündirip bolmaýan, tükeniksiz kynçylyklar ýüze çykýarmy?
- Hawa, hawa, hawa.
- Aýdyň, 2003-nji ýylyň iýunyndan soň ikinji rus pasportyny alanlaryň ýagdaýy nähili? Täze türkmen pasportyny almak üçin resminamalary kabul edýärlermi?
- Aşakdakylary aýdyp bilerin. On bäş gün ozal migrasiýa gullugyna jaň edip, bu soragy berdim. Olar: "Ýok , mesele henizem çözülýär" diýip jogap berdiler. Ýöne mundan öňem, bir ýarym ýyldan gowrak wagt bäri 2003-nji ýyldan soň Russiýanyň raýatlygyny alan ikitaraplaýyn adamlar migrasiýa hyzmatlaryndan şol bir jogaplary alýarlar. Migrasiýa gullugy bilen habarlaşyp, başlygy görmäge baranymda, özüm şeýle jogap aldym. Ol hut özi maňa "türkmenleriň daşary ýurt pasportyny nädip almalydygy barada dört görnüş bar" diýdi. Ýa-da birinjisi, Russiýanyň raýatlygyndan ýüz öwüriň, ikinjisi, Türkmenistanyň raýatlygyndan ýüz öwüriň, üçünjisi, Aşgabatdan gidip, migrant statusy bilen Russiýa gidiň, dördünjisi bolsa bu meseläniň çözülmegine garaşyň.
- Bu düşnükli. Ýöne “türkmen raýatlygyndan ýüz öwürseňiz”, türkmen pasportyny almak meselesi öz-özünden ýok bolar, buňa şeýle düşünmelimi?
- Dogry, bu hakykat. Bu döwletde diňe daşary ýurtlular bolarys.
- Başga görnüşüň “işden çykmak we migrant statusy bilen gitmek” bolanda, şonda türkmen pasportyňyz galýarmy?
- Bir adam türkmen raýatlygyndan ýüz öwürmese, işinden boşadylsa we migrant statusy bilen gitse, içerki pasportyny saklar. Emma şu güne çenli, Türkmenistanyň migrasiýa gullugynyň aýdyşy ýaly, daşary ýurt döwletiniň çäginde Türkmenistan pasportlary berilmeýär. Iň soňky maglumatlarymyza görä, Türkmenistanyň raýatynyň daşary ýurt pasporty diňe Türkmenistanyň çäginde hasaba alnan adama berilip bilner. Şeýlelik bilen boşadylan we Türkmenistandan giden migrant Russiýada bolanda täze pasport alyp bilmez. Ýagny, Türkmenistanyň raýaty hökmünde Türkmenistana girip bilmez.
- Sag boluň. Bir adam türkmen raýatlygyndan ýüz döndürip, Türkmenistanda rus raýaty bolup ýaşasa, ýaşamak üçin rugsatnama almaly bolar. Türkmenistanda ýaşaýan rus raýatynyň ýaşamak üçin rugsat almak üçin ýüz tutan mysallaryny bilýärsiňizmi? Bu kynmy ýa-da ýok, belli bir adam üçin bu amal nähili kyn?
- Men beýle mysallary bilemok. Meniň bilşime görä, bu amal iş ýüzünde mümkin däl. Türkmen raýatlygyndan ýüz öwürsek, Türkmenistanyň çägindäki ýaşaýyş ýerimizi awtomatiki ýitireris. Emma Türkmenistanda ýaşamak üçin rugsady bilen ýaşaýan rus raýatlaryny bilýärdim. 2013-nji ýylyň 10-njy iýulynda daşary ýurt pasportlary bilen girmek we çykmak hökmany bolanda, Türkmenistanyň çäginden çykmaly boldular. Indi olar Russiýa Federasiýasynda ýaşaýarlar. Gynansagam, başga mysallary bilemok.
-Ýöne beýle adamlara türkmen pasportyny üýtgetmek zerurlygy ýokdy, sebäbi olarda pasport ýokdy.
- Hawa, olar Russiýanyň raýatlary ýalydy.
- Olary gitmäge näme mejbur etdi? Ýaşamak we ýaşamak üçin rugsatnama bilen ýaşaýardylar, ýöne bu olara täsir etmeýär - türkmenleriň pasportynyň berilmegi.
- Dogrymy aýtsam, jikme-jikliklerini bilemok. Men olar bilen gürleşenimde, Türkmenistandan gidenlerinde, maňa "bu ýerden gitmek we Russiýanyň raýatlary hökmünde Russiýada ýaşamak has aňsat we has ýönekeý" diýdiler.
- Bu düşnükli. Iki pasportly watandaşlarymyz üçin size hödürlenen dört çözgüt görnüşü bar. Ikitaraplaýyn toparlaryň köpüsi, belki, meseläniň adalatly çözülmegine garaşýarlar we umyt edýärler?
- Hawa, meniň bilşime görä şeýle. Dostlarymyň köpüsi raýatlykdan birini saýlamaýarlar, diňe şu ýerde iki pasporty bilen galýarlar we daşary ýurda gitmek üçin Türkmenistan raýatynyň pasportyny alyp bilmeýändikleri sebäpli daşary ýurda gitmek gadagan.
- 2003-nji ýylyň iýunyndan soň ikitaraplaýyn bolan näçe adamyň Türkmenistanyň täze halkara pasportyny almalydygyny bilýärsiňizmi? Geçen ýazda, habar beriş serişdeleriniň habar berşi ýaly, ikitaraplaýyn meseläni ara alyp maslahatlaşanda, Türkmenistanyň prezidenti Russiýanyň prezidenti bilen söhbetdeşlikde Türkmenistanda ikinji, rus, pasport almak möhletine garamazdan, ähli raýatlarynyň hukuklary doly berjaý ediler diýip söz berdi. Görnüşi ýaly, prezidentiň sözleri derrew durmuşa geçirilmeýär. Bipatridlere pasport bermek prosesi yza süýşürilýär. Näçe adama henizem rugsat berilmeýär? Bu san nähili hasaplanýar?
- Elbetde, näçeräkdigini aýdyp biljek däl. Hatda Russiýanyň Türkmenistandaky ilçihanasy hem bipatridleriň sanyny aýdyp bilmeýär. Ýöne aýdaýyn, birnäçe müň. Sebäbi 2003-nji ýyldan soň köp adam Russiýanyň daşary ýurt pasportlaryny aldy, ýagny Russiýanyň raýatlygyny aldy. Mysal üçin, ikitaraplaýyn bolup, 2003-nji ýyldan soň ikinji raýatlygy alan ýüz töweregi adamy bilýärin. Olaryň käbiri Türkmenistandaky Puşkin adyndaky rus mekdebini gutardy, rus uniwersitetlerinde okamak üçin ýeňillikleri aldy, ýöne daşary ýurt pasporty meselesiniň çözülmegine garaşýandyklary üçin bu ýere okamak üçin gidip bilmeýär. Meniň bilşime görä, dostlarymyň hiç biri ne türkmen, ne-de rus raýatlygyndan ýüz öwürdi. Bir wagtlar Russiýanyň raýatlygyny görkezmedikler, ýagny rus pasporty bilen Türkmenistandan uçup bilmediklerem bar. Arza görnüşinde başga bir ýurduň raýaty däldiklerini we hiç hili kynçylyksyz türkmenleriň pasportyny alýandyklaryny ýazýarlar.
- Gündelik käbir meseleler hakynda sizden sorasym gelýär. Rus raýatlaryna, watandaşlarymyza sosial meseleler - iş, emläk eýeçiligi, pensiýa almak ukyby nukdaýnazaryndan Türkmenistanda ýaşamak nähili kyn? Siziň pikiriňizçe, häzirki wagtda türkmenistanyň rus dilli raýatlarynyň bu ugurlarda kynçylyklary barmy?
- Dogrusyny aýtsak, beýle kynçylyk ýok, ýöne bir adam ikitaraplaýyn bolsa, ýagny ikinji raýatlygy bar bolsa, Russiýa Federasiýasynyň ýa-da Türkiýäniň ýa-da ABŞ-nyň raýatlygy tapawudy ýok, ol döwlet edarasy tarapyndan hakyna tutulan, resmi taýdan beýle kanun ýok bolsa-da, bolup bilmez, hakykatda şeýle.
- Ýöne Türkmenistanyň zähmet kanunçylygynda daşary ýurtlularyň belli bir wezipäni eýelemegi çäklendirilip bilner. Şeýle çäklendirmeler köp ýurtda bar we Russiýada-da bar. Daşary ýurtlulara giriş çäkli bolan milli howpsuzlyk bilen baglanyşykly hünärleriň bardygy düşnüklidir. Türkmenistanda näme? Bu çäklendirmeleriň sanawy näderejede giň? Mysal üçin, iki pasportly mugallym bolup işläp bilersiňizmi?
- Hawa, elbetde, rahatlyk bilen, men özüm döwlet edarasynda işleýärin, mesele ýok. Ikinji raýatlygymy gizlämok, sowalnama görnüşinde rus raýatlygymy agzap geçýärin, iň bolmanda hiç hili meseläm ýok. Ýöne ýolbaşçy wezipelere gelsek, bu, elbetde, höweslendirilmeýär, hatda gadagan.
- Bu düşnükli. Aýdyň, Russiýanyň garry raýatlary nähili ýaşaýarlar, häzirki şertlerde garyplykda ýaşamazlyk üçin ýeterlik pensiýa barmy? Ýaşuly raýatlarymyzyň garrylygy näderejede ygtybarly?
- Men pensiýanyň iň pes ýaşaýyş derejesi üçin ýeterlikdigini bilýärin. Mundan başga-da, bir adamyň Russiýa raýatlygy bar bolsa ýa-da Russiýa Federasiýasynyň çäginde doglan bolsa, Russiýanyň Ilçihanasy şeýle adamlara 100 dollar möçberinde kömek berýär.
- “Täze ýyl üçin” şeýle sowgadyň düşnükli bolmagy mümkin. Türkmenistanda ýaşaýan raýatlaryň alýan ortaça pensiýasynyň mukdary näçe?
- Men size bir mysal bereýin. Ejemiň 200 dollar pensiýasy bar. Emma bu ortaça pensiýadan has ýokary. Ortaça pensiýa 120 dollar töweregi.
- Peýdaly çykdajylar näçe gymmat? Türkmenistanda raýatlar üçin gaz, elektrik we suw mugt diýilýär. Bu häzirem şeýlemi?
- Ýok, gynansak-da, maglumatlaryňyz köne. Ähli hyzmatlar tölegli. Şu ýylyň ýanwar aýyndan başlap, gaz we suw üçin ölçeýji (sçýotçik) gurmaga mejbur boldular. Elektrik togy üçin eýýäm bir ölçeýji bar. Hakykat, kommunal tölegiň näçeräk boljakdygyny entek bilemzok. Emma elektrik togunda mugt çäklendirme bar, meniň pikirimçe, iki adam üçin 90 kilowat. Kanun gaz we suw üçin tölegleri girizdi, ýöne bular az mukdarda.
-Ýagny, iň pes pensiýa bilenem günüňizi görüp bilersiňizmi? Men size dogry düşündimmi?
- Jemgyýetçilik hyzmatlary barada aýdylanda bolsa, hawa. Iýmit barada aýdylanda bolsa, şu ýyldan bäri azyk önümlerimiziň bahasynyň ýokarlandygyny aýdyp bilerin. Aslynda, Moskwanyň ekwiwalentleri birmeňzeş.
- Ýöne bu, Moskwa hakda aýtsak, şunuň ýaly pul bilen ýaşamagyň mümkin däldigini aňladýar?
- Ýagny, men size nädip aýdyp bilerin? Ýaşap bilersiňiz ... Bu soraga, umuman, hemmeler üçin jogap berip bilemok. Bu eýýäm her bir adama aýratyn degişlidir.
- Bu düşnükli. Rus dilinde gürleýän habar beriş serişdelerine, hususan-da rus telewideniýesine we radio gepleşiklerine rus dilli raýatlar üçin näderejede elýeterli?
- Muny size aýdaýyn, her maşgalanyň öz emeli hemra çanagy bar, ýagny hemra telewideniýesini alýarys. Dogry, bu ýyl hemra çanaklaryna garşy göreş başlandy, olar IP telewideniýesini alyp barýarlar. Emma ähli rus kanallary we Ýewropa kanallary doly üpjün edilýär. Maglumat alşymyza esaslanyp, beýle meseleler ýok. Elbetde, indi rus dilinde çap edilen neşirler, gazetler we žurnallar elýeterli däl. Telewideniýe we radio barada aýdylanda bolsa, mesele ýok diýen ýaly.
- Bilşimiz ýaly, ýeke-täk resmi gazet rus dilinde çap edilýärmi?
- Hawa, “Neýtralnyý Türkmenistan” gazetiniň rus dilinde çap edilmegi. “Wozroždenie” žurnaly neşir edildi, ýene birnäçe žurnal we gazet üç dilde: türkmen, rus we iňlis dillerinde çap edildi.
- Biziň seminarymyza gatnaşanyňyz üçin köp sag boluň. Pasport alyş-çalşygy barada maglumata garaşarys, entek biraz wagt bar.
- Bile ýalkasyn. Sizede köp sag boluň.
A. Dokuçaýewa: Iki taraplaýyn meseläni 2013-nji ýylda, güýzde, GDA ýurtlary instituty tarapyndan watandaşlary goldamak we goramak gaznasynyň kömegi bilen geçirilen konferensiýada gozgadyk. Bu konferensiýanyň maglumatlary çap edildi. Soň bolsa, 2013-nji ýylda, ýazda, Türkmenistanyň prezidenti, bu barada abonentimiz bilen söhbetdeş bolduk, sözlerini aýdýaryn: “Türkmen tarapy, arza berijiniň goşa raýatlygy alan senesine garamazdan ýüz tutan her bir adama täze görnüşli pasport berer.” Bu wadany Türkmenistanyň prezidenti Russiýanyň prezidentine berdi. Emma, muňa garamazdan, beýleki çeşmelerden täze pasport almak üçin resminamalaryň ähli ýurtlardan kabul edilmeýändigini eşitdik we bilýäris. 2003-nji ýyla çenli goşa raýat bolanlar hem gijä galýarlar, biz muny indi eşitdik we bu barada 2013-nji ýylda geçirilen konferensiýada gürleşdiler. Migrasiýa gullugynyň wada berşi ýaly iki hepde ýa-da bir aýyň ýerine gijikdirmeler üç aýa çenli dowam etdi. Häzirki wagtda ýagdaý üýtgemedi. Aladalar adamlary terk etmeýär. 2003-nji ýylyň iýun aýyndan soň ikinji, rus, pasport alan adamlar Russiýanyň nirede ýaşaýandygyna garamazdan hukuklaryny gorajakdygyna ynanýandyklary sebäpli, Russiýa aýratyn jogapkärçilik çekýär diýip pikir edýärin. Migrasiýa gullugyndan bilşimiz ýaly 7,5 müňden gowrak şeýle raýat bar. Russiýanyň ýolbaşçylarynyň, Russiýanyň Daşary işler ministrliginiň bu meseläni çözmek ugrundaky tagallalaryndan ýüz öwürmeýändigini eşidýäris we Russiýanyň Daşary işler ministrliginiň GDA işleri boýunça üçünji bölüminiň müdiri Alekseý Gennadiýewiç Timofeýew, biziň üçin, ýagdaý barada düşündiriş berse begeneris.
A.Timofeýew: Ilki bilen, seminara gatnaşmaga we Daşary işler ministrliginiň we şu gün bu meseläniň nähili bolýandygyny gysgaça aýdyň pozisiýasyny paýlaşmaga hoşniýetli çakylygy üçin Konstantin Fedorowiçe [GDA ýurtlary institutynyň müdiri Zatuline] sag bolsun aýdasym gelýär.
Gysga hukuk we taryhy gezelençden başlaryn, meniň pikirimçe, hemmäňiz eýýäm bilýärsiňiz. Resmi atlandyrylyşy ýaly bu şertnama Russiýa bilen Türkmenistanyň arasynda goşa raýatlyk meselelerini çözmek baradaky şertnama 1993-nji ýylda gol çekilipdi we 1995-nji ýylyň 18-nji maýynda güýje girdi. Näme üçin şu ýylyň 18-nji maýynda güýjüniň bes edilýändigi derrew belli bolýar. Düzgüne laýyklykda, tassyklama resminamalary çalşylandan soň güýje girdi we 1995-nji ýylyň 18-nji maýynda bolup geçdi. Möhleti 5 ýyl, her 5 ýylda, hiç bir tarap bu şertnamadan ýüz öwürýändigini yglan etmese, bu resminama awtomatiki usulda ýene 5 ýyl uzaldyldy.
2014-nji ýylyň 16-njy maýynda Türkmenistanyň Daşary işler ministrligi iki taraplaýyn şertnamanyň 8-nji maddasyna laýyklykda türkmen tarapynyň geljek bäş ýyllyk möhlet gutarandan soň güýjüni ýatyrjakdygyny resmi taýdan habar berdi. Elbetde, bu seneden soň ikitaraplaýyn status almak kanuny, ýagny rus we türkmen raýatlygyna eýe bolmak mümkin bolmaz.
2013-nji ýylyň 10-njy iýulyndan başlap, Türkmenistanyň daşynda daşary ýurda syýahat etmek diňe täze görnüşli halkara pasportlary bilen mümkindir. Ýene-de halkara pasportlaryna görä, bu ýerde belläsim gelýär, sebäbi türkmen raýatlarynyň hem içerki milli pasportlary bar. Bu ýagdaý bipatridleriň arasynda howsala döretdi, Russiýanyň ýolbaşçylaryna we Daşary işler ministrligine köp sanly ýüzlenme, sebäbi täze halkara pasportlary bilen resminamalaşdyrmak meselesi aýdyň däldi. Aýratyn alada, bu statusy alan Türkmenistanda ýaşaýan ikitaraplaýyn adamlar, 2003-nji ýylyň 22-nji iýunyndan soň, ýagny bu şertnamany ýazgarýan ikitaraplaýyn teswirnamany tassyklamak üçin ähli proseduralary tamamlandan soň, Türkmenistanda beýan edilýär. Bu teswirnama 2003-nji ýylyň aprel aýynyň başynda gol çekilendigini ýatladýaryn.
Şunuň bilen baglylykda, size Türkmenistanyň çäginde ýaşaýan ikitaraplaýyn ruslar bilen ýagdaýyň çözülmeginiň hiç haçan ýurdumyzyň we Daşary işler ministrliginiň ýolbaşçylarynyň gözüniň öňünde galmandygyny we henizem göz astynda galýandygyny aýtmak isleýärin. Bu meseläniň Wladimir Wladimirowiç Putiniň Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Mälikgulýewiç Berdimuhammedow bilen 2014-nji ýylyň 29-njy sentýabrynda Astrahanda IV Hazar sammitiniň çäginde duşuşygynda gozgalandygyny aýdaýyn we şol mowzuk Russiýanyň Daşary işler ministri Sergeý Wiktorowiç Lawrowyň şu ýylyň 3-nji fewralynda, ýagny takmynan bir aý öň Aşgabat şäherine eden iş sapary wagtynda ara alnyp maslahatlaşyldy. Türkmenistanyň prezidenti we kärdeşi Raşid Öwezgeldýewiç Meredow bilen bu ýurduň Daşary işler ministri hem beýleki meseleler bilen bir hatarda bu ara alnyp maslahatlaşyldy. Iş derejesinde, aýdyşymyz ýaly, bilermen derejesinde gizlin ikitaraplaýyn geňeşmeler geçirilýär. Bu gepleşik häzirki wagtda dowam edýär we iki ýurduň Daşary işler we migrasiýa hyzmatlarynyň ministrlikleriniň hünärmenleriniň derejesinde geçirilýär. Hususan-da, Russiýanyň we Türkmenistanyň raýatlygy bolan we häzirki wagtda bu Merkezi Aziýa ýurdunyň çäginde ýaşaýan adamlaryň sanyna has ýakynlaşmagy başardyk. Biz takmynan 40 müň adam hakda gürleşýäris. Ýöne derrew bu ýerde öňünden bellik etmek isleýärin: bu san barada aýdanymyzda, ähli bipatridler hakda, ýagny 2003-nji ýyldan öň we 2003-nji ýyldan soň gürleşýäris. Russiýanyň Aşgabatdaky ilçihanasynda konsullyk bilen hasaba alnan adamlar hakda aýdýan bolsak, hakykatdanam bu san 41 müň adamdan birneme köp. Bular Russiýanyň raýatlary. Olaryň hemmesiniň şol bir wagtyň özünde Türkmenistanyň raýatlarydygy hakykat däldigini belläsim gelýär. Bu ýerde eşiden statistika teswirim.
Türkmenistanda şeýle bolup, 2003-nji ýyldan soň bu statusa eýe bolan bipatridler barada aýdylanda bolsa, maglumatlara görä bu görkeziji dört esse az, ýagny 10 müň adamdan geçmeýär.
Maňa ynanyň, Russiýa we Türkmenistan, biz muny türkmen hyzmatdaşlary bilen gatnaşyklarymyzda duýýarys, ýagdaýyň iki taraplaýyn çözülmegi bilen deň derejede gyzyklanýarys. Ýurtlarymyz bu şertnamadan medeniyetli, hyzmatdaşlyga meňzeş görnüşde çekilmek üçin bilelikde tagalla edýärler, hakykatdanam zyýan bermezden, bu sözden, Russiýa bilen Türkmenistanyň arasyndaky doganlyk gatnaşyklarymyzdan gorkamok. “Medeniýetli” düşünjesi bilen, ilkinji nobatda, kanuny taýdan eýe bolan her bir adam üçin ikitaraplaýyn statusy saklamagy aňladýarys, elbetde, 2003-nji ýyldan soň ony alanlar hem bu biziň pozisiýamyz. Bu möhüm meseläni çözmek prosesi entek tamamlanmady we isleýşimiz ýaly çalt dowam etmez, ýöne öňe hereketiň bardygyny doly aýdyp bilerin. Gynansagam, gepleşikleriň ähli jikme-jikliklerini size aýan etmäge hakym ýok, sebäbi entek tamamlanmady, ýöne ýene-de bir gezek size aýdasym gelýär, soňky duşuşygymyzyň üstünlikli tamamlanmagyna umyt baglaýarys. Moskwa bilen Aşgabadyň arasyndaky gatnaşyklar diňe ynamdar, hoşniýetli esasda guruldy we dowam etdirilýär. Sabyr etmeli, bu meseläni çözmekde ses çykarmaly ýer bolmaly däl, megafon diplomatiýasy diýilýän ýer bolmaly däl, sebäbi bu mesele hakykatdanam çynlakaý. Esasy zat, ony çözmek we peýdalanmak däl.
Türkmenistan bilen goşa raýatlyk baradaky şertnamanyň ýatyrylmagy mowzugyna gaýdyp gelip, onuň aşagyna bir çyzyk çekip, goşmak isleýärin, Russiýa, tebigy ýagdaýda, ýurduň içinde we daşary ýurtlarda, hususan-da Türkmenistanda Russiýanyň raýatlary üçin ähli borçlaryny ýerine ýetirer. Daşary işler ministrligi bu ugry amaly işinde durmuşa geçirýär we bu barada türkmen hyzmatdaşlarymyz bilen birlikde hemmeler bilýär. Emma Russiýanyň kanunçylygyna laýyklykda aýdyň düşünmeli, bu ýerde eýýäm beýan edilipdi, Russiýanyň raýaty diňe Russiýanyň raýaty hasaplanýar, şoňa laýyklykda Türkmenistanyň kanunlary-da öz raýatlaryna degişlidir. Meniň pikirimçe, bu bütindünýä tejribesi we hiç hili sorag döretmeli däl.
N. Woronina: Sorag berip bilerinmi? Iki raýatlyk meselelerini çözmek baradaky Ylalaşygyň ýatyrylmagy bilen baglanyşykly, Türkmenistan bilen Russiýanyň arasyndaky bu şertnamany ösdürmekde 1995-nji ýylyň maý aýynda iki şertnamanyň - hemişelik ýaşaýan Türkmenistan raýatlarynyň hukuk ýagdaýy baradaky şertnama baglaşylandygyny bilýäris. Russiýa Federasiýasynyň çäginde we Türkmenistanyň çäginde hemişelik ýaşaýan Russiýa Federasiýasynyň raýatlarynda bu, Russiýa Federasiýasyndaky türkmen azlyklarynyň we Türkmenistandaky rus azlyklarynyň hukuklaryny üpjün etmek maksady bilen hyzmatdaşlyk baradaky birinji we ikinji şertnama. Iki şertnama hem 1997-nji ýylyň iýun aýynda güýje girdi. Olar henizem işjeňmi? Sebäbi, watandaşlary goramak üçin ähli hukuk binýadyny gowy bilmelisiňiz, ýöne bu iki şertnamada ol ýerde ýaşaýan ruslaryň hukuklaryny goramak üçin örän oňat kanuny esas bar. Sebäbi, madda-madda seljerseň, olar bu ýurtdaky ruslaryň durmuşynyň ähli tarapyna degişlidir.
Mundan başga-da, iki respublikanyň raýatlarynyň kanuny ýagdaýy baradaky şertnama raýat, maşgala we jenaýat meselelerinde hukuk kömegi we hukuk gatnaşyklary konwensiýasynyň düzgünlerine esaslandy. Türkmenleriň we Rus azlyklaryň hukuklaryny üpjün etmek maksady bilen hyzmatdaşlyk baradaky şertnama Russiýa Federasiýasy bilen Türkmenistanyň 1992-nji ýylyň 31-nji iýulyndaky Dostluk we Hyzmatdaşlyk şertnamasyna we adam hukuklary baradaky halkara resminamalara esaslandy. Mysal üçin, şertnama azlyklara degişli adamlara raýat, syýasy, sosial, ykdysady, medeni hukuklar we azatlyklar kepillendirilýär, taraplar hemme zatda zerur kanunçylyk we administratiw çäreleri görýärler, bu jemgyýetçilik guramalaryny döretmek hukugyna-da degişlidir.
Ýagny, Türkmenistanda hukuklaryň bozulmagy meselesi eýýäm ÝMMM-de (Ýewropa Geňeşiniň mejlis mejlisinde) göz öňünde tutulan bolsa, Türkmenistanyň beýleki halkara borçnamalaryny ýerine ýetirmek nukdaýnazaryndan halkara çärelerini ugrukdyrmak mümkin we bu jemgyýetçilik birleşikleri bilen tanyşmak has gowudyr. Türkmenistandaky ruslar, hukuk watandaşlaryny goraýan bu hukuk resminamalary bilen, has uly kanuny esaslara eýe bolarlar.
A.Timofeýew: Ilki bilen, soragyňyz, belligiňiz üçin köp sag boluň. Hakykatdanam, ýokardaky şertnamalaryň hemmesi bar we hereket edýär. Bu mowzuk bilen gyzyklanýanlar üçin Russiýa Federasiýasynyň Daşary işler ministrliginiň web sahypasyna salgylanmak isleýärin, bu ýerde Russiýa bilen Türkmenistanyň arasyndaky gatnaşyklar bölüminde ýokarda agzalan şertnamalaryň hemmesi bar we olaryň beýanlaryny tapyp bilersiňiz.
A. Dokuçaýewa: Men size gündelik iň köp soralýan soragy bermek isleýärin. Düşündirmegiňizi haýyş edýäris. Türkmen tarapy rus tarapyna gowy çemeleşýän bolsa, Türkmenistanyň raýaty hasaplanýan rus raýatlaryny goşmak bilen watandaşlarymyzyň hukuklaryna hormat goýmak baradaky gyzyklanmamyza düşünýän bolsa, näme üçin olara daşary ýurt pasporty bermeýär? Olar Türkmenistanyň beýleki raýatlaryndan tapawudy näme? Näme üçin Türkmenistanyň beýleki raýatlaryndan erbet? Diňe rus pasporty bolany üçinmi? Emma Türkmenistan rus pasportyna üns bermezligi mümkin, ýöne bu adamlary diňe öz raýatlary hasaplaýar. Türkmenistanda ikinji raýatlygy ykrar etmeseler, öz raýatlygyny ykrar edýärler.
A.Timofeýew: Men size diňe bir zady gaýtalap bilerin, bu hakykatdanam duýgur meseleleriň hemmesi häzirki wagtda daşary syýasat bölümlerimiziň arasynda dowam edýän geňeşmelerimiziň mowzugy. Gynansagam, bu maslahatlaryň mazmunyny açyp bilemok, ýöne ähli meseleleriň bu ýerde, aýdylyşy ýaly, hyzmatdaşlykda, ýoldaşlyk bilen çözüljekdigine doly ynam bilen aýdyp bilerin. Hiç kimiň öz hukuklarynyň bozulmagy bolup galmaz.
A. Dokuçaýewa: Şeýle-de bolsa, käbir adamlar bir ýarym ýyllap okamaga gidip bilmediler. Bize ýazylyşy ýaly, pensiýa almak üçin ýüz tutmaly täze pensionerler üçinem kynçylyklar ýüze çykýar. Türkmenistanda pensiýa almak islänlerinde, rus pasporty hem bar bolsa, olara: "pensiýa isleýän bolsaňyz, Russiýanyň raýatlygyndan ýüz öwüriň" diýilýär. Näme üçin beýle tutanýerlilik? Biz 10 müň adam hakda gürleşýäris. 5 milliondan gowrak ilat üçin bu 0,2 göterimden az.
A.Timofiýew: Gatnaşyklarymyz hakykatdanam diplomatik gatnaşyklar bilen baglanyşykly. Daşary işler ministrliginiň ygtyýarlyklaryndan daşgary meseleleriň bardygyny aýdyp bilerin. Islendik ýurduň olary çözmäge özygtyýarly hukugy bolan we başga hiç bir ýurduň basyş etmäge hukugy ýok meseleler bar - içerki kanunlar, käbir içerki düzgünler.
Ýöne ýene bir gezek gaýtalaýaryn, 2003-nji ýyldan soň ikitaraplaýyn bolan ikitaraplaýyn ruslarymyz bilen baglanyşykly mesele çözülmän galýar. Indi ol ýerde ýaşaýan bir adam bilen geçirilen söhbetdeşlikden [öwrendik], 2003-nji ýylyň iýun aýyndan öň bu statusy alanlaryň hiç hili kynçylyk çekmeýändiklerini, şol sanda syýahat edenlerinde-de. Şenbe güni özümem Aşgabatdan uçdum, uçarda boş oturgyç görmedim. Her gün bu ýurt bilen birnäçe uçuş edýäris, ýagny adamlar syýahat edýärler.
A. Gurdow: Demir ýol birikmesi dikeldildimi?
A. Timofeýew: Ýok, demir ýol baglanyşygy ýok. Iki taraplaýyn hakykatdanam azajyk sabyrly bolmaly diýip pikir edýärin. Biraz garaşmak kararyna gelenler dogry iş edýärler diýip pikir edýärin. Bu aňsat sorag däl, ýene bir gezek gaýtalaýaryn, gepleşikler isleýşimiz ýaly aňsat däl, ýöne olar dowam edýär we öňegidişlik bar. Bu hakda häzirlikçe aýdyp biljek zadym.
A. Dokuçaýewa: Sag boluň. Protokoly tassyklamak nähili geçýär? Biziň teswirnamamyz tassyklamak üçin Duma iberildi. Şu wagta çenli onuň gidişi barada hiç hili maglumat görmedim.
A.Timofeýew: Hawa, bu Dumada, ýöne türkmen tarapy şertnamadan çekilendigini resmi taýdan habar berdi, şonuň üçin teswirnamany tassyklamak we ýurdumyz tarapyndan tassyklanmagyň zerurlygy baradaky meseläni gozgamak indi manysyz, sebäbi 18-nji maýa çenli hiç zat galmady. Protokolyň tassyklanjakdygy ýa-da edilmejekdigi häzirki wagtda beýle möhüm däl, sebäbi şertnama 18-nji maýda tamamlanar. Ýeri gelende aýtsak, bu rus-türkmenleriň ikitaraplaýyn resminamasy.
W.Nemçinow: Serhetçileriň bolmagy baradaky şertnama näme?
A.Timofeýew: Ýok, aýdýaryn, taraplaryň biriniň başlangyjy bilen güýjüni ýatyran resminama däl-de, eýsem möhleti gutarandygy sebäpli, güýjüni tamamlaýan ilkinji resminama.
W.Nemçinow: Soraglarym bar.
Birinjiden. Gynansagam, 18-nji maý geler we iki taraplaýyn mesele çözülmez diýip pikir edýärin. Size aýdaýyn, watandaşlarymyzyň uly topary şol ýyl iki gezek Lawrowa ýüzlendi. Emma Daşary işler ministrliginden jogap alyp bilmediler we ilçi [Aleksandr Wiktorowiç] Blohin adamlaryň Moskwa arz edýändiklerine nägileligini bildirdi.
Ikinjisi. Hasabatçyny düzetmek isledim. Aslynda, rus-türkmen dostluk jemgyýeti diýip bellän guramaňyz ýok. 90-njy ýyllaryň ahyrynda rus jemgyýeti dargansoň, ol ýerde rus guramalary ýokdy. Türkmen häkimiýetleri olaryň döredilmegine rugsat bermeýärler.
Üçünjisi. 2009-njy ýylda watandaşlaryň başlangyjy bilen Russiýanyň ilçihanasynda utgaşdyryjy geňeş döredildi. Ilçi Blohin bu utgaşdyryjy geňeş bilen duşuşmaga mümkinçilik tapmady. Watandaşlar bilen Russiýanyň ilçihanasynyň arasyndaky gatnaşyklar gaty çylşyrymly. Moskwa bu barada bilýär, ýöne çäre görülmeýär.
Dördünji. Men ýörite Türkmenistan hakynda gürledim. Emma bu soragy has giňişleýin goýup bileris. Umuman, rus gurluşlarynyň watandaşlar bilen alyp barýan işleri hakda. Daşary işler ministrliginde utgaşdyryjy geňeş bar, onuň sanawyny jenap Slutskiniň ýolbaşçylygyndaky Döwlet Duma komitetiniň web sahypasynda tapyp bilersiňiz. Soňky bäş ýylyň içinde utgaşdyryjy geňeşiň agzalary, iň bolmanda haýsydyr bir hökümet gurluşynda, diplomatik missiýada, Daşary işler ministrliginde öz watandaşlary üçin möhüm meseläni gozgadylarmy? Bilmedim.
Döwlet Dumasy häzirki wagtda Türkmenistandan gelen watandaşlaryň ýüzlenmesine seredýär. Adamlar köp derwaýys meseleleriň çözülmeýändigi üçin gynanýarlar. Mesele diňe şu ýedi müň bilen däl, eýsem şol ýerde ýaşaýan we hakykatdanam şol ýerde gysylýan ýüz müňden gowrak hakyky watandaşymyz üçin kynçylyk. Iş tapyp bilmeýärler, döwlet edaralaryndan kowýarlar. Biziň watandaşlarymyz “hakykatdanam ikinji derejeli raýat bolduk” diýýärler. Men diňe bir ruslar hakda gürlämok: Sowet ermenileri, Sowet ýewreýleri we ş.m. we şu günki gün şeyle hasaplanýanlar, size aýdyp bilerin, rus halky. Ähtimal, mesele diňe bir bu ýere Russiýa gelmek we asuda gitmek däl. Mesele ol ýerdäki watandaşlarymyzyň ykdysady we sosial ýagdaýy. Adamlar bu hakda ýazýarlar, ýöne jogap almaýarlar.
Bäşinji sorag, hemme zadyň siziň aýdyşyň ýaly owadan däldigi.
A.Timofeýew: Jogabyňyz üçin sag boluň, size diňe bir zady aýdyp bilerin, Daşary işler ministrliginde iň bolmanda ikitaraplaýyn meseleler we Türkmenistan bilen baglanyşykly ähli meseleler boýunça bize ýüzlenýän her bir ýüzlenmä seredilýär. Türkmen ulgamynda işleýärin we Daşary işler ministrligine gelýän bu haýyşlaryň hemmesiniň menden geçýändigini aýdyp bilerin, ýekeje-de jogapsyz galmaýar. Arzalar barada aýdylanda bolsa, olar kän däl.
A. Gurdow: GDA instituty näçe wagt bar bolsa, şonça wagt bäri türkmen watandaşlary meselesi bilen meşgullanýar. Biz siz bilen iki ýyl mundan ozal bu ýerde-de, dürli platformalarda-da birnäçe gezek pikir alyşdyk, ýadymda, Federasiýa Geňeşinde ara alyp maslahatlaşdyk. Näme üýtgeýär? Hiç zat üýtgemeýär. Men Konstantin Fedorowiç däl, onuň bu meselede Daşary işler ministrligini we beýlekileri gorkuzmak endigi bar, Daşary işler ministrligine degjek däl, diňe diplomatyň nämedigine, näme diýmelidigine düşünýärin, şol degişmede bolşy ýaly, diplomat bilen gyzyň arasynda näme tapawut bar, eger "hawa" diýse, onda ol diplomat däl.
Ýöne siz [Russiýanyň Daşary işler ministrliginiň wekiline ýüzlenýärsiňiz], bu ýere hünärmenleriň ýygnanandygyny düşünýärsiňiz. Siz: "Geliň, garaşyň, megafon işjeňliginiň zerurlygy ýok" diýýärsiňiz. 2003-nji ýylda teswirnama gol çekildi. On ýyl garaşdyk, näme üýtgedi? Esasy meseläni çözmek üçin on ýyl ýeterlik wagt. Bu teswirnamany taýýarlamakda Daşary işler ministrligi ýa-da ony taýýarlanlar, Daşary işler ministrliginden başga-da ýalňyşlyk goýberildi. Aklawçy hökmünde maňa doly düşnükli - islendik kadalaşdyryjy çäräni görüň we soňunda bu hereketiň soň nähili durmuşa geçiriljekdigini aýdýan geçiş düzgünleriniň bardygyny görersiňiz. Raýatlyk alan adamlar bilen, soň bolsa aljak ogul-gyzlary bilen baglanyşykly netijeleri şu teswirnamada ýazga geçirmek nämä gerekdi? Bu mesele bolmazdy. Mundan başga-da, bu ýagdaýy öz nukdaýnazaryndan gaty gowy ýatlaýaryn we türkmenler, gysga wagtyň içinde atlary sürüp başlamadyk bolsalar, güýçleriniň gyzzyrma bolmazdygyna çuňňur ynanýaryn. Ikinji raýatlygy ykrar etmeýän we adamlary saýlamaga mejbur etmeýän bu kadalaşdyryjy içerki hereketleri bermezdiler, Russiýa Federasiýasynyň Döwlet Dumasy hem şol wagt tassyklanardy. Şeýle ýagdaýda bu adamlar, adatça, öz meseleleriniň oňyn çözülmegine bolan umydyny ýitirerler, sebäbi Russiýanyň indi olary goramak üçin kanuny maglumaty bolmaz.
Men, ine, ähli gepleşiklerimizi diňleýärin ... Ylym diplomatiýa bilen deňdir, ilki bilen görnüşler, näme hakda gürleşýändigimiz, maglumatlarymyzyň dogrudygy bilen ylalaşýarys. Düşünişime görä, Daşary işler ministrligimiz, Daşary işler ministrligi we beýleki döwlet hyzmatlary, olaryň näçesi bar - 1993-nji ýyldaky şertnama laýyklykda Türkmenistanyň raýatlaryndan näçesi biziň ýurdumyzyň raýatlygyny aldy (ikinjisi), 2003-nji ýyldan soň näçeräk raýatlyk aldyk, şu ýerde agzalan teswirnamalara gol çekilende, häzirki wagtda näçesi Türkmenistanda ýaşaýar. Näme üçin haýyş edip bolmaýar, hyzmatlarymyzdan, türkmen hyzmatlaryndan haýyş alyp bilmeýäris? Dogrusy, gizleýän bolsalar, ähtimal gizlenen bolsa, geleňsizlik däl, hawa, sebäbi geleňsizlik bir häkimlige birnäçe gezek ýüz tutup, soňam ýokary häkimlige ýüz tutanyňyzda bolýar. Şeýle ýagdaýda öz wezipesini äsgermezlik edýän wezipeli adam adatça beýnisine urulýar. Bu biziň gatnaşyklarymyzda bolup geçýänligi sebäpli, biziň ýurtlarymyzyň arasynda ynamdar gatnaşyklaryň ýokdugyny aňladýar. Men rus-türkmen gatnaşyklary boýunça hünärmen, gowy hünärmen, diplomatlaryň doganlyk, ynamdar gatnaşyklar we ş.m. hakda aýdýanlaryna ters gelýän köp mysal berip bilerin. Bu asla many däl. Emma hakykat, açyk aýtsam, Türkmenistan çylşyrymly ýurt, häzirki wagtda köp tarapdan doganlyk däl;
Ýeri gelende aýtsak, Ýuliýany düzedesim gelýär, Türkmenistandaky söhbetdeşiňiz bilen söhbetdeşligi eşitdiňiz. Rus dilinde köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň bardygyny aýdanyňyzda we söhbetdeşlikde “Wozroždenie” žurnaly hem agzaldy. Beýleki žurnallar hem bar, iki dilli žurnallaryň bardygyna goşmaça, rus dilinde diňe maňa getirendiklerini görkezip bilerin. Ýeri gelende aýtsak, “Neýtralnyý Türkmenistan” gaty meşhur gazet, tiražy gaty köp, aslynda türkmenlerde has köp tiražly gazet ýok. Ýöne bu mesele däl. Bu neşirde näme çap edildi? Türkmenistanyň raýatlary bu gazetden Russiýadaky durmuş hakda hiç zat öwrenip bilmeýärler. Bu mowzuklary hiç wagt ol ýerde, metbugatda ýazyp bolmaz.
Bu ýerde eşiden bu pozisiýamyz gönümel däl diýip pikir edýärin: 18-nji maý ýakyn wagtda geler, geliň garaşalyň, dawa başlamaz ýaly. 18-nji maý gelende näme üýtgär? Bu ýedi ýarym müň aýratyn adam näme, hakyky kömek alarlarmy? Hawa, bu bolmaz, men beýle bolmajakdygyna doly ynanýaryn. Hiç zat bolmaz. Ýagny, türkmen tarapy häzirki wagtda bolup geçýän wakalary Russiýanyň gowşaklygy, rus diplomatiýasynyň gowşaklygy hökmünde kabul edýär. Sebäbi ol muňa Russiýanyň pikirini hasaba almazdan, isleýşi ýaly hereket etmek üçin bir pursat hökmünde düşünýär. Adamlara aýaklaryny süpürmäge ýol bersek, olar muny dowam etdirerler.
Ýeri gelende aýtsak, aklawçy we rus-türkmen gatnaşyklary boýunça hünärmen hökmünde Türkmenistana täsir etmek mümkinçiliklerimiz azalýar, indi olar azalýar. Ozal belli bir derejede işleýän bolsak (2003-nji ýyldaky şertnamanyň teswirnamasyna däl-de, gaz şertnamasyna gatnaşýardym), indi bu mümkinçilikler az. Türkmenistandan gaty az zat satyn alýarys, “Gazprom” türkmen gazyny satyn almak bilen gyzyklanmaýar, tersine. Şonuň üçin Merkezi Aziýanyň ähli gazlaryny satyn almagy düýbünden bes eder. Ykdysadyýetde çynlakaý kynçylyklar bardy. Ýurduň durmuş-ykdysady ýagdaýy ýaramazlaşdy, telefon arkaly söhbetdeşlikde adamyň geçen ýylyň ahyrynda 750 litr alty aý mugt benzin üçin talonlary ýatyrandyklary tötänden däldir, meniň pikirimçe, gowy durmuşy sebäpli däl-de, eýsem türkmen manatynyň 20 göterim pese gaçandygy sebäpli mugt elektrik, gaz we käbir beýleki zatlar üçin ýeňillikler azaldy we döwlet pudagynda aýlyk haklary bary-ýogy 10 göterim ýokarlandy. Görşüňiz ýaly: 20-den peselmek we bary-ýogy 10 göterim ýokarlamak üçin öwezini dolmak. Ýagny, goşmaça girdeji almak isleýär. Olaryň gazyny satyn alyp bilmeýän bolsak, häzirki şertlerde bize zerurlyk ýok. Ýewropada näme bolup geçýändigini we Ukraina bilen näme bolýandygyny görýärsiňiz. Sibirden gaz geçirijisi gurduk, indi Stawropol sebiti öz gazy bilen üpjün edilýär, ozal türkmen gazy hem gidýärdi. Onda näme? Hyzmatdaşlyk üçin täze hyzmatdaşlar gözleýärler, indi bize bil baglamaýarlar, samsyk däller, Russiýadan pul almajakdygyňyza gowy düşünýärler, şonuň üçin beýleki ugurlarda işjeň hereket edýärler we bu ugurda bir ýerden pul almak üçin sargyt işlemäge synanyşýarlar. Nirede? Eýranlylar indi gazyna mätäç däldirler, Eýranda gurlan iki turbageçirijiniň kuwwatyny ulanmaýarlar (degişlilikde 12 we 8 milliard kub metr). Ýöne geçen ýyl olaryň üsti bilen bary-ýogy 5 milliard kub metr soruldy. Umuman aýdanyňda, olaryň esasy turbageçirijileriniň kuwwatynyň 30 göteriminde ulanylýar.
Türkmenistan gazyny nirä eksport etmeli? Esasan häzirki wagtda Hytaýa gaz eksport edýärler. Gurmaga başlajak Trans-Hazar gaz geçiriji taslamasy baradaky gürrüňleriň hemmesi manysyz. Bizden ar almak üçin, olar diňe bir Hazar deňziniň ýarysynda duşuşman, eýsem halkara syýasatynyň Russiýa garşy gidip biljek beýleki ugurlarynda-da karar bermäge mejbur ederler. Şol sebäpden, gaýtalaýarys, kän bir güýjümiz ýok, ýöne “hemme zat özi çözer” diýen ugry eýelemegiň biriniň ejizdigini görkezýär. Bu bolsa dünýäde başga bir görnüşde kabul edilmeýär.
Ýagny, özümiz, rus häkimiýetleri bu ýagdaýy bir burça öwrüpdik. Bu gaty ýakymsyz. Näme üçin? Sebäbi indi Ukrainada bolup geçýän wakalary görenimizde, hiç kimiň Türkmenistandaky ruslara garşy alyp barýan syýasatynyň düýpgöter üýtgäp biljekdigine düşünmeli däldiris. Emma, Ukraina 40 milliondan gowrak uly ýurt we Türkmenistan hakynda ilkinji suratda berlen maglumatlar çaklamadyr we bu hem şübheli. 2000-nji ýyldaky çaklamalaryň nireden gelendigini bilemok. Ilat ýazuwy 1995-nji ýylda bolup geçdi, ýöne galplaşdyrylan bolmagy ähtimal. Bu maglumatlaryň hemmesi, näçe ilatynyň bardygyny anyk görkezmeýär. Emma bu ýurt az, ilat arasynda hemişe azdy. Medeniýetli esasda beýle ýurt bilen umumy dil tapyp bilmesek, Ukrainada Hudaýyň özi bu faşistlere Russiýa has gödek hereket etmegi buýurdy. Gynansagam, bu dünýädäki hemme zat biri-biri bilen baglanyşykly, özümiz üçin kynçylyk döredýäris.
A. Dokuçaýewa: Sag boluň. Başga çykyşlar ýa-da bellikler barmy?
W. Demin (Daşary ýurtda ýaşaýan watandaşlaryň hukuklaryny goldamak we goramak gaznasynyň uly geňeşçisi): Daşary işler ministrligi baradaky ugruňyz barada azajyk tankydy belliklerim bar. Halkara hukugynyň iki özygtyýarly subýekti bolan Russiýa bilen Türkmenistanyň arasyndaky hyzmatdaşlygy we gatnaşyklary göz öňünde tutýandygymyzy ýatdan çykarmaly däldiris we elbetde bu mesele diňe watandaşlaryň ýagdaýy bilen çäklenmän, eýsem syýasy bähbitler hem bar, ykdysady gyzyklanmalar bar, bularyň hemmesi hakda eşitdik we elbetde, olary hem göz öňünde tutmaly. Meniň pikirimçe, eger Türkmenistan goşa raýatlyk institutyny ýatyrmak meselesini goýsa, özygtyýarly döwlet hökmünde bu işi edip biler, bu ýerde hiç zadyň öňüni alyp bilmeris; Tanklary ol ýere getirjek däl, şeyle dälmi? Şol sebäpden, wekili gaty dogry aýdýan Daşary işler ministrligi munuň gaty inçe täsirleşmek we döwletlerimiziň wekilleriniň arasynda hakykatdanam sabyrly gepleşik meselesidir diýip pikir edýärin. Bu ýerde bir zady çözmegiň başga ýoly ýok, islän wagtyňyz gaharlanyp bilersiňiz we meseläni Daşary işler ministrliginiň çakdanaşa ýa-da Döwlet Dumasy tassyklamady. Meniň pikirimçe, indi bu meselä başlamaly - hyzmatdaşlarymyz bilen aragatnaşyk saklamagyň ýollaryny gözlemeli we diplomatik gurallaryň ähli toplumynyň bize berýän mümkin bolan eglişik sungatyny tapmaly.
Elbetde, biri-birimize naýza atmagymyz düýbünden dogry däldir, mesele hakykatdanam ýiti we ol ýerdäki adamlaryň, elbetde, aç-açan gürlemäge mümkinçiligi ýok we biz muny duýýarys. Ynsan hukuklary gaznasynda bize köpçülikleýin ýüzlenmeler ýok; Adamlaryň ýüz tutmagynyň käbir sebäpleri bar bolsa gerek. Käbirleri, adatça, demokratiýanyň sallançagy hasaplanýan Günbatar Ýewropa ýurtlaryndan ýazýarlar. Emma ol ýerde ezilendigini ýazýarlar, ýöne Türkmenistandan ýüz tutmaýarlar. Ähtimal, bu hem soragdyr, şeyle dälmi? Bu mesele has näzik garaýyş talap edýär. Bu meselelere has çuňňur göz aýlamaga we inçe hirurgiýa bilen bu ýagdaýy inçe düzetmek üçin mümkinçilikler gözlemäge synanyşanymyzda, belki has gowy bejergi alsak, bu meseläni çözmek üçin has gowy mümkinçiligimiz bar diýip pikir edýärin. Sebäbi biri-birimize haýbat atyp, ellerimizi silkip, bu meselede näme subut etjek? Şol sebäpden, Daşary işler ministrligindäki kärdeşimiň bu ýolunuň dogrydygyny goldamak isleýärin ... Belki, ilçiden hem göwnümüz geçmeli, hakykatdanam nähili bolandygyny, eşidilişi ýaly bolup geçendigini bilemzok.
Ýeri gelende aýtsak, Türkmenistandaky watandaşlar guramalary hakdyna. Içerki kanunçylygynyň etnik esasda guramalaryň döredilmegine ýol bermeýändigi hemmelere mälim, şonuň üçin bu utgaşdyryjy geňeşiň näderejede kanunydygy hem sorag.
A. Gurdow: Türkmenistanda, beýleki milli toparlaryň maglumatlaryňyz üçin jemgyýetçilik guramalary bar.
W.Nemçinow: Watandaşlarymyzyň iş şertleri birneme üýtgeşik bolmaly. Galyberse-de, “Rus guramasyny dörederin” diýmek hökman däl. Rus edebiýatyny halaýanlar üçin klub döredip bilersiňiz. Emma ilçihana watandaşlaryň islendik işini düýbünden ret edeninde, bu çemeleşme däl. Ol ýerde bäş adam ýaşamaýar ahyryn.
W. Demin: Entegem gepleşik arkaly düzgünleşdirmek üçin mümkinçilik gözlemekden başga zadymyz ýok. Şol sebäpden, bu ýerde döwlet edaralary we ylmy guramalar, şol sanda abraýly GDA ýurtlary instituty we belki-de binýadymyz bilen utgaşyp işlemeli bolarys. Bu ugurda, elbetde, seminar peýdaly bolmalydyr, pikir alyşmalarymyzda käbir teklipleri tapyp bileris, şonuň üçin döwlet syýasaty bu çylşyrymly meseleleri ýok etmek ýa-da iň bolmanda olary çözmek üçin peýdalanyp biler. Bu meniň diýjek bolýan zadym. Seminary gurnanyňyz üçin köp sag boluň.
W.Nemçinow: Ýeri gelende aýtsak, gazna watandaşlarymyza amaly goldaw berýär, bu barada az adam bilýär, ýöne bu birnäçe mesele üçin dogry, amaly goldaw. Belki ýeke-täk gazna. "Russkiy Mir" gaznasyny, prezidentiň berýän grantlaryny, bir gün "watandaşlarymyza goldaw bereris" diýeni ýadyňyza düşýär. Watançylary goldamak we goramak gaznasy şu wagta çenli goramak üçin işleýän ýeke-täk guramadyr. Bu sözleri ähli jogapkärçilik bilen aýdýaryn.
A. Dokuçaýewa: Siziň öňe süren we häzir ses beren soragyňyz seminaryň çäginden birneme daşdady, ýöne muňa garamazdan, köp ýurtdaky ildeşlerimiz bilen ilçihanalaryň işi aslynda meseleleri görkezýär. Şol bir Türkmenistanda, geçen ýyllardaky watandaşlarymyz öz watandaşlary bilen ýakyndan işleşip, olara kömek eden ilçä we konsula minnetdarlyk bilen jaň edýärler. Umuman, köp zat işgärlere bagly. Aýdyşlary ýaly işgärler karar berýärler ...
W.Nemçinow: Türkmenistanda watandaşlarymyz [Anatoliý Wiktorowiç] Şelkunowy ýada salýarlar. Şeýle ilçi bardy. Diňe ilçihananyň binasynda däl, eýsem daşarda-da halk bilen duşuşmakdan çekinmedik ýeke-täk adamdy, bu hakykatdanam boldy. Galanlaryň hemmesi, şu güne çenli, watandaşlarymyz bilen işlemek nukdaýnazaryndan diňe bir at... Prezidentiň karary bilen diplomatik wekilhanalara jogapkärçilik, şol sanda watandaşlar bilen işlemek jogapkärçiligi ýüklenýär.
A. Dokuçaýewa: Bu ýerde zerur zat, aýdylyşy ýaly, raýat jemgyýetiniň bir bölegi hökmünde raýat jemgyýetiniň, watandaşlaryň basyşy ...
W.Nemçinow: Ýoldaş Gurdow dogry aýtdy, şunça ýyl bäri basýarys we basýarys...
A. Dokuçaýewa: Şeýle-de bolsa, watandaşlaryň özleri bilen işlemäge çagyrylan gurluşlara täsir etmese, üýtgeşmelere garaşmak kyn. Muny etmek olaryň üçin gaty kyndygyny boýun almalydyrys. Bir tarapdan, watandaşlary goldamak üçin maksatnamalaryň çäginde kömek garaşýarlar, şonuň üçin hiç hili dawa-jenjeliň bolmagyny islemeýärler we edip bilmeýärler, ne ilçihanalar, ne-de Rus hyzmatdaşlyklar wekilleri bilen gatnaşyklar ... Beýleki tarapdan, Russiýanyň abraýyny peseltmezlik üçin aç-açan tankyt etmek islemeýärler. Köpler, meniň pikirimçe, watandaşlarymyz diplomatlarymyzyň alyp barýan işlerinden nägileligini we lapykeçligini saklaýarlar. Şonuň üçin adamlar, adatça, dymýarlar ýa-da aşhanada gürleşýärler ... Gaty seýrek, watandaşlar alawy köpçülige açýarlar. Içerki kanallar arkaly haýyşlara jogap bermek has möhümdir. Goralmaly zat, ýurduň watanynyň öňünde alyp barýan syýasatyny abraýdan düşürýän käbir resmi işgärleriň “geýiminiň abraýy” däl-de, ýurduň abraýydyr.
A. Timofeýew: Goşmaga rugsat beriň? Bilýäňizmi, men düýbünden ylalaşýaryn we diňe şuny goşmak isleýärin ... Bir ilçiniň erbetdigini aýdýarsyň, aragatnaşyk saklamady, ikinjisi hem häzirki. Ilki bilen, ýene-de eşiden söhbetdeşligimize gaýdyp, meniň pikirimçe, ýadyma dogry hyzmat etse, ilçihananyň watandaşlara kömek edýändigi aýdylýar, şonuň üçin ilçihananyň diňe şu hakykata esaslanyp işlemeýändigini aýdyp bolmaz. Bu birinjiden.
Ikinjisi. Hemme zat gaty erbet bolsa, biziň maglumat döwrümiz, köpçülikleýin aragatnaşyk serişdeleri, maglumat tehnologiýasy bar, maňa ynanyň, bir ýerde bir zat erbet bolsa, elmydama bize ýetýär. Dogrusy, belki geçen ýyl awgust aýyndan bäri türkmen ugrunda uzak wagtlap işlemedim, ýöne bu döwürde ikitaraplaýyn mesele boýunça bize diňe üç ýüzlenmäni görendigime ynanyň. Watandaşlaryň sütem edilýändigi, ilçihananyň erbet işleýändigi barada ýekeje-de ýüzlenme görmedim.
A. Gurdow: Şonuň üçin ýüz tutmalar ýok, sebäbi adamlar azyndan on üç ýyl bäri ýüz tutýarlar we gözleýän jogabyny almajakdyklaryny bilýärler.
W.Nemçinow: Moskwada bu adamlaryň derdini duýmaýarys, düşünýärsiňizmi? Biz Moskwada ministrliklerde-de, jemgyýetçilik guramalarynda-da resmi garaýşa öwrenişdik. Ýöne ol ýerde bu adamlaryň gündelik agyrylary we gorkusy bar ... Türkmenistan Gazagystan däl, bu Gyrgyzystan däl, hakykatdanam aşa basyş astynda, hemme zatdan gorkýarlar, çagalary üçin gorkýarlar, ene-atalary üçin adamlar gidip bilmeýärler, sebäbi pul ýok. Rus halkymyzyň ýedinji nesle çenli kökleri bar we hukuklaryň ýoklugy umumy. We-gidip bilmezlik ...
A. Gurdow: Şonuň üçinem gidýänleriň az bolmagy üçin otly ýatyryldy ...
A.Timofeýew: Ýene bir gezek aýdýaryn, geçen ýylyň awgust aýyndan bäri azajyk türkmen ugrunda işleýärin. Ýöne men watandaşlarym bilen uzak wagt bäri, dürli ýurtlarda işleýärin. We watandaşlarymyzyň gaty birmeňzeş gurşawdygyny aýdyp bilerin. Sebäbine hakykatdanam gyzyklanýanlar, özleriniň aýdyşy ýaly taryhy watany bilen gyzyklanýanlar bar we aç-açan öz bähbitlerini yzarlaýan başga bir topar bar. Men häzir munuň şeýledigini aýdamok. Ýöne men şuna çagyrýaryn... Kimdir biri bir zady halamaýan bolsa, ýakymsyz bir hakykat bar bolsa, biz hemişe ara alyp maslahatlaşmaga açyk. Biz bilen habarlaşyň, ýazyň. Internet bar, yzygiderli poçta bar, her haýyşa iň çynlakaý serediler, maňa ynanyň. Bu ýüzlenmeleri Daşary işler ministrliginiň kabul ediş stolunyň üsti bilen resmi salgy arkaly ýazmak iň gowusy, soň hasaba alynar we hökman resmi jogap bolar ...
Bu çärede Daşary işler ministrliginiň resmi wekili hökmünde çykyş edýändigim üçin size resmi taýdan aýdýaryn: biziň bilen habarlaşyň, islendik arzany garamaga açyk we taýýar, bir ady we bir e-poçta salgysy bar bolsa her ýüzlenme jogapsyz galmaz, her ýüzlenmä jogap bereris.
A. Dokuçaýewa: Islänleriň hemmesi gürlänsoň, çekişmämizi tamamlaýarys. Biz Alekseý Gennadiýewiç Timofeýewiň jemleýji sözlerinde eşidilen henizem oňyn täsir bilen gutarýarys.
Gatnaşanlaryň hemmesine sag bolsun aýdýaryn.
