Türkmen häkimiýetleri garaşsyz maglumat çeşmelerine garşy nähili göreşýärler. “Dönüklik üçin” 20 ýyl azatlykdan mahrum etmek - bu türkmen talyby Ömriuzak Omarkulyýew bilen garaşsyz žurnalistleriň arasynda geçirilen gysga söhbetdeşligiň netijesi. Bu waka Türkmenistan üçinem adaty däl.
“Azatlyk” radiosynyň (Azatlyk radiosynyň türkmen gullugy) başlygy Farruh Ýusufiý bilen Omarkulyýewiň ykbaly we garaşsyz metbugat bilen hyzmatdaşlykda Türkmenistanyň beýleki raýatlarynyň başdan geçirýän kynçylyklary barada söhbet etdik.
Omarkulyýew Türkiýäniň Osmaniýe Korkut Ata uniwersitetiniň ikinji ýyl talybydy. Şol bir wagtyň özünde türkmen ilçihanasynyň we garaşsyz žurnalistleriň ünsüni özüne çekýän resmi däl talyplar jemgyýetiniň lideri boldy. 2018-nji ýylyň 21-nji ýanwarynda Omarkulyýew “Azatlyk” radiosyna interwýu berip, ilçihananyň özüne her dürli goldaw berendigini aýtdy.
Fewral aýynda talyp watanyna çagyryldy we oňa Aşgabatda geçiriljek saýlawdan öňki çärelere gatnaşmagy teklip edildi. Ol çakylygy kabul etdi we hakykatdanam birnäçe çärä gatnaşdy. Emma oňa Türkiýä gaýtmaga rugsat bermediler. Talyp bir hepde howa menzilinde ýatyp, dürli işgärlere, garaşsyz žurnalistlere we aktiwistlere näme bolýanyndan zeýrendi. Soňra onuň bilen gatnaşyk ýitdi we iýun aýynda Omarkulyýewiň uzak möhletli türme tussaglygyna höküm edilendigi belli boldy.
- Omarkulyýewiň ykbaly barada soňky neşirlerden bäş aý töweregi wagt geçdi. Iýul aýynda talybyň kakasynyň ölendigi we ejesine hatda mazaryna mazar daşy goýmaga-da rugsat berilmändigi barada habar berildi. Şondan bäri täze bir zat öwrenildimi? - Gynansagam ýok. Awgust aýynda Omarkulyýewiň boşadylandygy we eýýäm Türkiýedigi barada ýalan maglumatlary bermäge synanyşdylar. Ilki bilen köpçüligiň nägileligi we diplomatlara ýüzlenmelerimiz rol oýnady öýdüp begendim. Şeýle-de bolsa, bu maglumatlary barlandan soň, munuň dogry däldigine göz ýetirdim. Aslynda Omarkulyýew türmede.
- Maşgalasy bilen aragatnaşyk saklaýarsyňyzmy? - Ýok. Onuň töwereginde ygtybarly çeşmelerimiz bar, ýöne bu maşgalasy däl. Ilkibaşda talybyň kakasy Şirinbaý Omarkulyýew bilen habarlaşmagy başardyk. Emma ol biziň bilen gürleşmekden ýüz öwürdi we diňe öýünde gynanýandygyny aýtdy. Soňra bolsa, bilşiňiz ýaly, ol öldi.
- Siziň pikiriňizçe Omarkulyýewiň kakasynyň ölümi tebigymy ýa-da öldürilen bolmagy mümkin mi? -Ýok, bilşime görä bu ýerde jenaýat ýok. Aprel aýynyň ahyrynda, hat-da Omriuzagyň ene-atasyna-da rugsat berilmedik ýapyk kazyýet diňlenşigi geçirildi. Maý aýynda ene-atalara oglunyň dönüklikde günäli tapylandygy aýdyldy we 20 ýyl türmede oturjakdygy barada höküm çykaryldy - iň ýokary howpsuzlyk jeza koloniýasynda ilkinji bäş ýyl, indiki 15 ýyl umumy rejim jeza koloniýasynda. Bu kakasy üçin agyr zarba boldy. Birnäçe günden soň özüni hassa duýdy we keselhana äkidildi, oňa ýürek keseli diagnozy goýuldy. Az salymdan Omarkulyýewiň kakasy aradan çykdy.
- Türkiýedäki talyplar jemgyýeti näme? Işini dowam etdirýärmi? - Meniň bilşime görä, ýok. Aslynda bu hat-da doly hukukly jemgyýetçilik guramasy däldi. Talyplar ýaňy ýygnanyp, türkmen medeniýeti barada gürleşdiler. Şeýle hem käwagt, zerur bolsa, gatnaşyjylaryň biri üçin pul ýygnamak gurnalýardy; Ol ýerde syýasat ýokdy. Bilşimiz ýaly gündogar halky toparlara ýygnanmagy halaýar.
- Omarkulyýewiň 21-nji ýanwarda beren interwýusynda syýasat ýokmy? -Ýok, bu diňe oňyn söhbetdeşlik boldy. Mundan başga-da, şol wagt Omarkulyýew ilçihana ýüz tutupdy, oňa kömek berjekdigini aýtdylar we hiç hili yzarlamalardan zeýrenmedi. Bu neşiriň şeýle netijelere eýe boljakdygyny göz öňüne getirip bilmedik. Elbetde, köplenç möhüm materiallary neşir edýän “Azatlyk” radiosy bilen hyzmatdaşlygyň hakykaty türkmen häkimiýetleriniň göwnünden turup bilmedi. Emma häzirlikçe nägileligini mahabatlandyrmadylar. Omarkulyýewe Aşgabat şäherine gelmek, saýlawdan öňki çärelere gatnaşmak we hatda daşary ýurtly türkmen talyplaryna ses bermegi guramagyň mümkinçiligini ara alyp maslahatlaşmak teklip edildi. 14-nji fewralda ilçihana oňa gidiş we yzyna-da petek satyn aldy.
- Aşgabat şäherine gelensoň kynçylyklar başlandymy? - Ilki başda däl. Çärelere gatnaşdy we Stambula gaýdyp barjak boldy. Soň bolsa talyby ýurtdan çykarmajakdyklary ýüze çykdy. Ol gaharlandy we bize we beýleki aktiwistlere jaň edip başlady. Derrew aýdaryn: Omarkulyýewe zyýan ýetirmezlik üçin seresap bolmalydygymyza özümiz düşündik. Emma maglumatlar köpçülige ýaýrady, şondan soň talyp ýitirim boldy. Diňe iýun aýynda tussag edilendigini we günäkärlenendigini bildik.
- Diýmek, öz-özünden karar bolup bilermi? Belki, türkmen häkimiýetleri Omarkulyýewiň ýurdy terk etmezligi meýilleşdirýän bolsa gerek, ýöne özüni alyp barşy olary gaharlandyrdy? - Belki şeýledir. Ondan başga bir täsire garaşan bolmagy mümkin, ýöne aktiwistler bilen habarlaşmak synanyşygy olary geň galdyrdy. Belki, bu seslenmeden gorkup, şeýle täsir bildirendirler. Elbetde, bu aýratyn düşnükli däl, gödek söz hekaýany hasam manyly etdi. Emma türkmen häkimiýetleriniň logikasyna düşünmek köplenç kyn.
- Häkimiýetler öz aýyplamalaryna goşmaça goşant goşmaga synanyşmadylar, Omarkulyýewiň jenaýatlary barada reňkli hekaýa oýlap tapmadylar, subutnamalary galplaşdyrmadymy? -Ýok, bu mesele boýunça jikme-jiklikler yglan edilmedi. Diňe ene-atanyň gören sözlemi bar. Žurnalistler hökmünde düşündiriş almak üçin dürli häkimiýetler bilen habarlaşmaga synanyşdyk, emma hiç kim jogap bermedi. Emma, olar bize hiç wagt jogap bermeýärler.
- Aýdyň, bu üýtgeşik waka? Türkmenistandaky söhbetdeşleriňizden şeýle agyr jeza berileni barmy? - Ýigrimi ýyl, meniň bilşime görä üýtgeşik. Ýöne çeşmelerimiz yzygiderli kiçi göwrümli ýanamalara sezewar edilýär. Olary urýarlar, haýbat atýarlar we 15 gün tussag edýärler. Şonuň üçin söhbetdeşlerimiziň hemmesini adynyň aýdylmazlygy şerti bilen gürlemäge çagyrýarys we köpüsi teklibimizi şatlyk bilen kabul edýärler. Adaty habarçylarymyzyň köpüsi hem anonim işleýär.
- Ýöne käbir materiallaryňyzda habarçylaryň atlary bar. - Hawa, bu olaryň islegi. Emma hakykatdanam howply. Mysal üçin, 68 ýaşly habarçy Soltan Açylowa soňky iki ýyllyk işinde on gezek ýenjildi. Bir garry aýal ýigitler tarapyndan hüjüm edildi we bir gezek dört hüjümçi welosipedde ýykdy. Şeýle-de bolsa, Açylowa başga sebäplere görä bilelikde işlemegi bes etmeli bolýançam işlemegini dowam etdirdi.
- Žurnalistlere hüjüm edýän adamlar köçe bidüzgüni ýaly bolup görünýärmi? -Ýok, olar Milli Howpsuzlyk Ministrligi bilen baglanyşyklaryny aýratyn gizlemeýärler. Hatda hüjümçileriň biri şahsyýetnamasyny görkezip, göni ministrligiň adyndan haýbat atýan bir waka boldy.
- Anonimlik habarçylara we söhbetdeşlerine azyndan birneme köşeşmäge mümkinçilik berýärmi? - Aslynda hawa, ýöne howp hemişe galýar. Türkmenleriň ýörite gullugy “rejimiň duşmanlaryny” gözlemek üçin gaýrat etmeýär. Mysal üçin, habarçy Hudaýberdi Allaşow lakam bilen işledi, ýöne hyzmatdaşlygy başlanandan üç aý soň şahsyýeti anyklandy. 2016-njy ýylyň dekabrynda howpsuzlyk gullugynyň işgärleri onuň öýüne girip, ony we ejesini tussag etdiler. Olar naswaý saklamakda aýyplandy, üç aý tussaglykda saklandy we gynaldy. Kömek üçin ÝHHG we halkara adam hukuklary guramalaryna ýüz tutduk. Resmi taýdan žurnalisti goldamak üçin çykdylar. Belki, şonuň üçin Allaşowa ahyrsoňy diňe şertli höküm çykaryldy. Häzirki wagtda azat, ýöne synag möhleti entek gutarmady. Başga bir "nädogry" bir zat etse, şertli höküm hakykata öwrüler. Şonuň üçin ol indi biziň bilen hyzmatdaşlyk edip bilmez.
- Diňe yzygiderli habarçylary tapmak üçin şeýle tagallalar edilýärmi? Ýa-da garaşsyz žurnalistler bilen diňe bir gezek gürleşen adamy yzarlamaga synanyşýarlarmy? - Bu hem bolýar. Indi bilşimiz ýaly, häkimiýetler Daşoguzda un üçin bir setir görkezýän wideo ýazgynyň awtoryny tapmaga işjeň synanyşýarlar. Ýazgyda ýörite hyzmatlaryň tanap bilýän adamlarynyň, ýüzleriniň bulaşyklygyna garamazdan, basyş edilýär. Howpsuzlyk güýçleri operatory kesgitlemäge kömek etmegini talap edýärler. Şeýlelik bilen, diňe garaşsyz habar beriş serişdeleri bilen hyzmatdaşlyk etmek däl, eýsem tötänleýin çerçewä girmek hem howply.
- Omriuzak Omarkulyýewe gaýdyp gelsek, 20 ýyldan has ir boşadylmak mümkinçiligi barmy? Galyberse-de, Türkmenistanda diňe syýasy tussaglar däl-de, diňe jenaýatkärler amnistiýa sezewar edilýär. - Hawa, amnistiýa umyt etmegiň manysy ýok. Ýeke-täk mümkinçiligiň halkara guramalaryndan we dünýä jemgyýetçiliginden şepagat bolup biljekdigine ynanýaryn. Eger olar Türkmenistanyň häkimiýetlerine täsir etmek üçin ähli tagallalary etseler, belki Omarkulyýewiň ýagdaýy gowulaşar.
- Halkara guramalary näme üçindir Türkmenistandaky ýagdaýa kän bir ähmiýet bermeýär öýdemok? Türkmen işgärleri bilen resmi duşuşyklar geçirýärler, resmi çärelere gatnaşýarlar, ýöne başga zat ýok. Belki-de, azajyk tankyt prezident Gurbanguly Berdimuhammedowy halkara jemgyýetçiligi bilen hyzmatdaşlygy düýbünden terk etmäge mejbur eder öýdüp gorkýarlar? -Ýok, prezident hyzmatdaşlygy ret edip biler öýdemok. Meniň pikirimçe, mesele başgaçarak: häzirki wagtda dünýäde ýeterlik mesele bar we Türkmenistandaky ýagdaý hökman olaryň başynda däl. Ýöne henizem dünýä jemgyýetçiligi bu mowzuk bilen tanyşmaga wagt tapar diýip umyt edýärin. Daşary ýurtdaky adamlar bir kiçi ýurtda 4,5-5 million raýatyň ykbalynyň bütinleý bir adamyň islegine baglydygyny ýygy-ýygydan ýada salsa, bu raýatlar üçin durmuş birneme aňsatlaşar.
Tatýana Zwerintsewa
