ÝB bilen Türkmenistanyň arasyndaky Hyzmatdaşlyk we Işewürlik şertnamasyny tassyklamak meselesine
Türkmenistanyň ÝB bilen Hyzmatdaşlyk we Işewürlik şertnamasynyň baglaşylmagy arkaly Ýewropa ýurtlary bilen gatnaşyklary ösdürmäge bähbitli gyzyklanmasyny göz öňünde tutup, Ýewropa Bileleşigi adam hukuklary meselelerini çözmek üçin Türkmen hökümetine hakyky ygtyýarlyk berýär.
26-njy aprelde Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginde Ýewropa Bileleşiginiň (ÝB) wekiliýeti bilen Ýewropa Komissiýasynyň Energetika müdirliginiň başlygynyň orunbasary Kristofer Jonesiň ýolbaşçylygyndaky ýygnak geçirildi. Türkmenistanyň habar beriş serişdeleriniň habar berşi ýaly gepleşikleriň dowamynda Türkmenistan bilen ÝB-niň arasyndaky gatnaşyklar we geljegi barada pikir alyşmak, hususan-da, energiýa pudagynda we medeni we ynsanperwerlik ugurda ikitaraplaýyn hyzmatdaşlygyň meseleleri ara alnyp maslahatlaşyldy. Taraplaryň özara peýdaly gatnaşyklary ösdürmek isleýändikleri bellendi.
Ýewropa ýurtlarynyň Merkezi Aziýa döwletleri bilen hyzmatdaşlyga bolan gyzyklanmasy, çig malyň we energiýa çeşmeleriniň ägirt uly ätiýaçlyklarynyň bolmagy we sebitiň ykdysady giňişliginde öňdebaryjy orunlary eýeleýänçä olaryň ösüşine gatnaşmak mümkinçiligi, şeýle hem harytlaryň üstaşyr geçmegini üpjün edýän ulag infrastrukturasyny ösdürmek bilen doly düşündirilýär.
Hyzmatdaşlygyň aýratyn ugry daşky gurşawy goramak boýunça bilelikdäki maksatnamalary durmuşa geçirmekdir. Şol bir wagtyň özünde, ÝB ikitaraplaýyn gatnaşyklaryň ösmegine berk ýapyşýar, her ýurt bilen Hyzmatdaşlyk we Işewürlik Ylalaşygy (PCA) baglaşylýar we Ýewropa Bileleşiginiň bu ýurtlaryň ykdysady taýdan durnuklaşmagy we demokratiýasyny güýçlendirmek üçin tehniki we maliýe kömeginiň kömek etjekdigi baradaky pikiri ileri tutýar.
Türkmenistan bilen Ýewropa Bileleşiginiň arasyndaky Hyzmatdaşlyk we Işewürlik şertnamasy 1998-nji ýylda Brýusselde gol çekildi. 2000-nji ýylyň iýun aýynda Türkmenistanyň Mejlisleri (parlamenti) bu resminamany tassyklady, Ýewropa Parlamenti (ÝP) Türkmenistanda demokratiýa we adam hukuklary ýörelgeleriniň köp bozulandygyny bahanasy bilen tassyklamagy yza süýşürdi.
Soňra ÝB Türkmenistan bilen iň bolmanda Wagtlaýyn söwda şertnamasyny tassyklamagy haýyş etdi, ýöne Ýewropa Parlamenti ýene-de takyk ugry eýeledi we Aşgabatdan adam hukuklary ýagdaýyny düýpgöter gowulaşdyrmagyny isledi. Netijede, 2000-nji ýyllaryň başynda Ýewropada gaz ýetmezçiligi sebäpli birnäçe gezek ýüze çykan kynçylyklar sebäpli uglewodorod baý Türkmenistana bildirilýän talaplar, eger Ylalaşyk baglaşylsa, bu Aşgabatyň demokratik özgertmelere tiz geçmegine mümkinçilik döreder diýen pikir bilen çalşyryldy.
2009-njy ýylyň aprelinde Ýewropa Parlamenti, uzak (takmynan 11 ýyl!) ara alyp maslahatlaşmadan soň, geljek üçin öňe gidişlik hökmünde kabul edilip bilinjek Türkmenistan bilen wagtlaýyn söwda şertnamasyny baglaşmagyň mümkindigini aýtdy. 2009-njy ýylyň 22-nji aprelindäki ÝP karary Saparmyrat Nyýazow ölenden soň ýurtdaky ýagdaýyň gowulaşandygyny, Gurbanguly Berdimuhammedowyň prezidentligine başlamagy we özgertmeleri durmuşa geçirmäge taýýardygyny mälim etdi, hyzmatdaşlygyň dowam etdirilmegi üçin şert hökmünde birnäçe möhüm ugurda dowamly ösüş - kanunyň hökmürowanlygy, demokratik kadalar, şahsy hukuklar we azatlyklar talap edildi.
Açyk we demokratik saýlawlar üçin şertleri döretmegiň zerurlygyna aýratyn üns berildi; din azatlygyny üpjün etmek; hakyky raýat jemgyýetini ösdürmek; ähli syýasy tussaglaryň we wy wyždan tussaglarynyň boşadylmagy; syýahat çäklendirmelerini aýyrmak; şeýle hem Halkara Gyzyl Haç komitetiniň işgärlerini goşmak bilen garaşsyz synçylar üçin ýurda girmek. Şol bir wagtyň özünde, kararda görkezilişi ýaly hökümetiň bu teklipleri ýerine ýetirmekdäki işleri aç-açan we yzygiderli we ünsli seljerilmelidir. Ýagdaýa yzygiderli berk gözegçilik etmegiň we zerur bolan halatynda "şertleriniň ýerine ýetirilmeýändiginiň subutnamasy bar bolsa" Ylalaşygyň togtadylmagyny we şol sanda togtadylmagyny üpjün etmegiň zerurlygy nygtaldy.
Şol ýylyň awgust aýynda EUCAM Ýewropa-Merkezi Aziýa gatnaşyklary maglumat merkeziniň iş hasabatynda "ÝB we Merkezi Aziýa: Peýdaly Energetika Hyzmatdaşlygy", ÝB üçin "belli bir nokat" bar bolan "ÝB energiýa pudagynda bähbitli ileri tutulýan ugur" hökmünde görülýän Türkmenistan barada oňaýly çaklamalary öňe sürdi. Şol bir wagtyň özünde, Ýewropanyň energiýa kompaniýalarynyň öz ugurlaryny berkitmegiň ýollary hem düzüldi: Türkmenistan bilen Azerbaýjanyň arasynda köpden bäri dowam edip gelýän deňiz serhet meselesini çözmäge işjeň gatnaşmak; Gündogar-Günbatar turbageçirijisi arkaly Türkmenistandan gaz üpjünçiligi boýunça borçnamalary üpjün etmek islegi; şeýle hem täze ugurlar özleşdirilende daşky gurşawy goramak meselesine üns berýän iň ygtybarly tehniki hyzmatdaşlar hökmünde ÝB kompaniýalaryny öňe sürmek. 2011-nji ýylyň maý aýynda Ýewropa Parlamentiniň Daşary gatnaşyklar komitetinde jedel bolup, Ýewropa Bileleşigi bilen Türkmenistanyň arasyndaky Hyzmatdaşlyk we Işewürlik şertnamasynyň ýakyn wagtda tassyklanmazlygy karar edildi. Bu karar, adam hukuklary boýunça ÝP komitetiniň başlygy Heidi Hautala (Finlýandiýa) tarapyndan ýolbaşçylyk edilýän bir topar deputat adam hukuklary ýagdaýyny öwrenmek üçin Türkmenistana baryp görenden soň kabul edildi. Gören zatlary howsala döretdi. "Deputatlara hatda raýat jemgyýetiniň wekilleri bilen duşuşmaga-da rugsat berilmedi" -diýip H. Hautala aýtdy, öz gezeginde Portugaliýanyň deputaty Ana Gomes hem doly hukukly PCA gol çekmek meselesine diňe Türkmenistanyň häkimiýetleri Ýewropa bilen syýasy we ykdysady gepleşikleri ösdürmek üçin zerur talaplary ýerine ýetireninden soň dolanyp boljakdygyny aýtdy. Bu karar köp derejede deputatlar tarapyndan Türkmenistanyň daşyndaky işleýän adam hukuklary guramalarynyň wekilleri bilen aragatnaşygyň netijesinde kabul edildi.
ÝB-niň Daşary gatnaşyklar we howpsuzlyk syýasaty boýunça ýokary wekili Katrin Aşton başgaça pikir aýtdy, PCA-nyň Türkmenistan bilen güýje girmeginiň “Aşgabatda adam hukuklary meselesinde basyş etmegini üpjün eder” diýdi.
Aşgabatyň demokratik kadalar we adam hukuklary boýunça hakyky öňegidişlik gazanmak islemeýändigi sebäpli Ýewropa Parlamenti, ÝB-niň ägirt uly energiýa çeşmelerine elýeterlilige açyk gyzyklanýandygyna garamazdan, Türkmenistan bilen Hyzmatdaşlyk we Işewürlik Ylalaşygynyň tassyklanylmagyny birnäçe gezek yza süýşürdi, Ýewropa resmilerine ýygy-ýygydan baryp, Ýewropa Parlamentiniň mejlisleriniň gün tertibinde PCA-ny baglaşmak mümkinçiligini, şeýle hem adam hukuklary babatynda Türkmenistan-ÝB gepleşikleri ýaly aragatnaşyk görnüşini döretmek ýagdaýyny yzygiderli öz içine alýar.
Türkmen häkimiýetleriniň bu ugurda islenýän öňe gidişligi hakyky ýagdaý hökmünde bermek islegine, şeýle hem Ýewropaly kärdeşleriniň türkmen döwlet edaralarynyň demokratiýalaşmagyna we raýat jemgyýetiniň ösüşine kömek etmek islegine garamazdan, hatda haýran galdyryjy Kanuny taýdan kesgitlenen kadalar bilen türkmenleriň hukuk goraýjy amallarynyň arasyndaky gapma-garşylyk göze görünýär. Şonuň üçin, bellenilen däp-dessurlara görä, käbir düzgün bozmalar bilen baglanyşykly ähli teswirlere jogap hökmünde türkmen resmileriniň "kanunçylygyň mysallary" hökmünde ähmiýeti bolan "halkara ülňülerine laýyklykda" kämilleşdirilen kanunlary we hereketleri buýsanç bilen hödürleýändigi we raýatlaryň hukuklaryny goramakda düýbünden peýdasyzdygy geň däldir.
2015-nji ýylda Halkara gatnaşyklar komiteti PCA tassyklamagyny ýene bir gezek yza süýşürdi we Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýagdaýyna gözegçilik etmek mehanizminiň döredilmegini ýene bir gezek teklip etdi. Emma, gynansak-da, bu meýilnama hiç wagt amala aşmady. Bu nukdaýnazardan, adam hukuklary guramalarynyň we beýleki jemgyýetçilik guramalarynyň roly şübhesiz ýokarlandy, bu Ýewropa resmileriniň Türkmenistanda adam hukuklary bilen hakyky ýagdaýyna düşünişini emele getirmek üçin möhümdir, sebäbi bu mesele Ýewropa Parlamentiniň ýygnaklarynyň gün tertibinde hemişe ýüze çykýar. Şol sebäpden, ykdysady bähbitlerden daşlaşyp, hakyky adamlaryň meselelerine göz aýlasaň, ÝB ýurtlarynyň wekillerine suratyň nähili agyr görünýändigini görkezmek mümkinçiligini elden gidirmek bagyşlanmaz.
Ýewropa Parlamentiniň soňky ýyllarda Türkmenistan bilen PCA-ny tassyklamak meselesinde geçirilen mejlisleriniň hemmesiniň diýen ýaly deputatlar bilen jemgyýetçilik guramalarynyň wekilleriniň arasynda göni aragatnaşyk bolmazdan ýa-da adam hukuklaryny goraýjylaryň ýazmaça ýüz tutmalary bilen tanyş bolmazdan geçirilmedi diýsek ulaltdygymyz bolmaz. Hususan-da, şu ýylyň aprel aýynyň başynda Ylalaşygyň indiki tapgyrynyň öňüsyrasynda 29 halkara adam hukuklary guramasy, Adam hukuklary boýunça halkara hyzmatdaşlygy (IPHR), Human Rights Watch (HRW), Halkara Adam Hukuklary Federasiýasy (FIDH), Demokratiýa we Adam Hukuklaryny Ösdüriş Merkezi (Russiýa), Erkinlik Faýllary (Russiýa), Russiýanyň “Memorial” merkezi, Norwegiýanyň Helsinki komiteti, Crude Accountability, “Olary diri görkeziň!” Kampaniýasy, Moskwa Helsinki topary, Adam hukuklary boýunça Türkmen başlangyjy (TIPÇ) we beýlekileri goşmak bilen, Ýewropa Parlamentiniň agzalaryna “Türkmenistan hökümeti Ýewropa Parlamenti tarapyndan kesgitlenen adam hukuklary görkezijilerini ýerine ýetirip başlaýança şu Ylalaşygy tassyklamany yza süýşürmegi” haýyş etdiler.
“15 ýyl töweregi wagt bäri dünýäniň iň ýapyk we repressiw döwletlerinden biri bolan Türkmenistan bilen ÝB-i Hyzmatdaşlyk we Işewürlik şertnamasyna gol çekmegi adam hukuklary babatynda çynlakaý bozulmalar sebäpli yza süýşürildi. Ýewropa Parlamenti Türkmen häkimiýetleriniň Ylalaşygy tassyklamazdan ozal ýerine ýetirmeli adam hukuklary talaplaryny öňe sürdi. Häzirki wagtda Ylalaşygy tassyklamak üçin mundan beýläkki çäreler, ygtyýarlyklaryndan hyýanatçylykly peýdalanýan hökümete kapitalizasiýa hökmünde düşündirilip bilner we Mejlisiň abraýyny we adam hukuklaryny öňe sürmekde we goramakda oňyn güýç hökmünde işiniň netijeliligini şübhe astyna alyp biler"-diýip ýüzlenmede aýdylýar.
Ylalaşygyň baglaşylmagy baradaky indiki diňlenişik 11-nji aprelde Ýewropa Parlamentiniň Daşary gatnaşyklar komitetinde geçirildi. Ramona Nikol Manesku (Rumyniýa) komitetiň agzalaryna hasabat berdi. Ýewropa Bileleşiginiň Merkezi Aziýa boýunça ýörite wekili Piter Burian hem çekişmä gatnaşdy. Netijede, Ylalaşygy tassyklamak baradaky karar ýene yza süýşürildi.
Adam hukuklaryny goraýjylary dissidentlere yzygiderli yzarlanmalar, metbugat azatlygynyň çäklendirilmegi, milli azlyklaryň hukuklarynyň bozulmagy, azatlykdan mahrum edilen ýerlerde gynamalaryň ulanylmagy we zor bilen ýitirim bolmak, zor bilen göçürmek we ýaşaýyş jaýyny ýykmak, çäklendirmeler barada yzygiderli ýatlatmak, raýatlaryň ýurduň içinde we daşynda erkin hereket etmek hukugy we Türkmenistanda bolup geçýän beýleki düzgün bozmalar, PCA güýje girmegi üçin şert hökmünde öňe sürülýän görkezijiler Ýewropa Bileleşiginiň görkezişi ýaly maksatlary amala aşyrýar.
3-nji maýda Brýusselde tegelek stol ýygnagy geçirildi, oňa gatnaşyjylar Ýewropa Parlamentiniň agzalary bilen bilelikde “Olary diri görkeziň!” Halkara kampaniýasynyň rus hukuk goraýjylary Ýuriý Džibladze we Olga Zaharowa, şeýle hem Human Rights Watch guramasynyň we Adam Hukuklary üçin Halkara Hyzmatdaşlygyň (IPHR) wekilleri boldy.
Adam hukuklaryny goraýjylar Ýewropanyň deputatlarynyň öňünde eden çykyşynda ozal Türkmenistana berlen teklipleriň hiç biriniň doly ýerine ýetirilmändigini ýada saldylar we Wagtlaýyn söwda şertnamasynyň baglaşylmagy adam hukuklary ýagdaýynyň gowulaşmagyna kömek eder diýip umyt edýärler. ÝB bilen gatnaşyklary ösdürmäge bähbitli gyzyklanma bildirýän Türkmenistanyň ahyrky meýilnamasyny durmuşa geçirmek üçin, gaz ýollaryny diwersifikasiýa etmek, daşary ýurt maýa goýumlaryny çekmek, ulag akymlaryny ösdürmek üçin Ylalaşygy ulanmaga mümkinçilik aljakdygyna şek ýok. Bu Ýewropa kampaniýalaryna gatnaşmazdan we Ýewropaly syýasatçylary goldamazdan bolup bilmez. Bu gyzyklanmany göz öňünde tutup, Ýewropa Bileleşigi türkmen hökümetinden adam hukuklary meselelerini çözmege täsir etmek üçin hakyky güýje eýe.
Nurgözel Baýramowa
Gudogar
