BMG Baş Assambleýasy Türkmenistanda adam hukuklarynyň bozulmagyny ýazgarýan karar kabul etdi. Ynsan hukuklaryny goraýjylaryň pikiriçe, bu çäre Saparmurat Nyýazowyň Aşgabatdaky administrasiýasyna düýpli täsir etmez. Muňa garamazdan, günbatarly bir diplomatyň pikiriçe, bu karar çynlakaý "daşary syýasat signaly" bolup hyzmat edýär.
BMG.org web sahypasy dekabr aýynyň ahyrynda 73 döwletiň Türkmenistany ýazgarýan rezolýusiýany goldaýandygyny, 40-synyň garşy çykandygyny we 56-synyň saklanandygyny habar berdi. Öňki Sowet respublikasyny ýazgarmak BMG üçin adaty bolmadyk çäre boldy.
Türkmenistan baradaky karar manysyz we diplomatlaryň Nyýazow rejimine näçe basyş edilmelidigi barada täze çekişmelerden gaça durmak islegine laýyk gelýär.Türkmenistandaky syýasy sistema Merkezi Aziýada iň repressiw ýurtlardan biri bolup, Aşgabat BMG-nyň "asuda" diplomatiýasy bilen adam hukuklary ýagdaýyna goşulmak synanyşygyny ret edýär.
BMG-nyň kabul eden çäreleriniň netijesizdigini ýuwaşlyk bilen boýun alyp, ozal Türkmenistan tarapyndan ret edilen kararlaryň ýerine ýetirilmegini talap edýär. BMG Ýewropada Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (ÝHHG) Moskwa mehanizmi üçin hasabatçy tarapyndan taýýarlanan 2003-nji ýylyň mart aýyndaky hasabatynda görkezilen teklipleri durmuşa geçirmek baradaky çagyryşy ýene bir gezek gaýtalady. BMG Nyýazow hökümetini BMG-nyň Adam hukuklary boýunça ozalky rezolýusiýasynda görkezilen çäreleri durmuşa geçirmäge çagyrýar.
"Moskwa mehanizmi" ilkinji gezek öňki syýasy tussag we 1991-nji ýyldaky şowsuz döwlet agdarylyşygyndan soň ÝHHG-nyň ýygnagyna ilkinji garaşsyz rus delegasiýasyna ýolbaşçylyk eden Russiýanyň mejlisiniň agzasy Sergeý Kowalew tarapyndan teklip edildi. Bu seýrek ulanylýan prosedura, ÝHHG-a agza ýurtlary, guramanyň beýleki agzalarynyň adam hukuklarynyň bozulmagy, şol sanda Helsinki şertnamasynda göz öňünde tutulan soraglara jogap bermäge borçly edýär.
Baş Assambleýanyň çözgüdiniň ýene bir möhüm nokady, Halkara Gyzyl Haç komitetine, şeýle hem tussag edilenlere aklowjylara we garyndaşlara gyssagly giriş çagyryşy. Bu, 2002-nji ýylda Prezident Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly tussag edilen we günäkärlenýän takmynan 100 adamdan ybarat topara degişlidir.
Garyndaşlary we adam hukuklaryny goraýjylar güman edilýänleriň gynamalara we sütemlere sezewar edilýändigini öňe sürýärler. Aşgabatdaky rus diplomatlary tussag edilen rus raýatlaryny baryp görmeýärler we bu barada düşündiriş bermekden saklanýarlar, ýöne käbir türkmen dissidentlerine häkimiýetleriň rahat razyçylygy bilen Moskwada ýaşamaga rugsat berilýär. Munuň tersine, ABŞ-nyň diplomatlary tussag edilmelere we kazyýet işiniň ýoklugyna aç-açan garşy çykdylar, tussag edilenleriň biri ABŞ-nyň raýaty Leonid Komarowskiý bilen duşuşdy we netijede türmeden boşadylmagyny we ABŞ-a dolanmagyny üpjün etdi.
BMG-nyň ýazgarylmagy Türkmenistanda totalitar ulgamyň üýtgemegine, şahsyýet kultyna we Nyýazow rejiminiň şöhratlanmagyna sebäp bolup bilmez. Şol bir wagtyň özünde, bu gezek Russiýanyň ses beren döwletlere goşulandygy bilen tapawutlanýar. BMG ýygnaklarynda Russiýa köplenç Moskwanyň nukdaýnazaryndan täsir meýdanyndadygyny ýazgarmak synanyşyklaryny petikledi.
Russiýa, rus dilinde gürleýän köp sanly ilaty bolan, gaza baý Türkmenistan bilen giň söwda gatnaşyklary bar. Türkmenistanda etniki ruslara garşy bolup biläýjek hyýanatçylyklar baradaky aladalar Russiýanyň BMG-nyň rezolýusiýasyna goldaw bermegine goşant goşdy. Bu karar Nyýazowyň günbataryň resmileri bilen kabul edilmeginiň öňüni almak üçin iberen hatlaryna we şahsy duşuşyklaryna garamazdan kabul edildi.
Ýanwar aýynyň başynda Nyýazow türkmen raýatlary üçin çykyş wizasynyň düzgüniniň ýatyrylandygyny habar berdi. Bu ädim BMG-nyň gödek kararyna jogap hökmünde kabul edilen ýaly. Şeýle-de bolsa, kararyň kabul edilmegi tassyklaýşy ýaly, halkara jemgyýetçiliginiň köpüsi Nyýazowyň adam hukuklaryny goraýan kadalara hormat goýmaga taýýardygyna ynanmaýarlar.
Türkmenistan baradaky karar, Eýrandaky adam hukuklary baradaky karar ýaly, Ýewropa Bileleşiginiň BMG-de has işjeň rol oýnap başlandygyny görkezýär. Merkezi Ýewropa döwletleriniň ÝB-ne goşulmagy BMG-nyň, Günbatar Ýewropa we beýleki ýurtlar toparynyň (WEOG) ara alyp maslahatlaşýan organyna has köp ähmiýet berdi, bu SSSR-iň käbir köne ýaranlaryny goşmak bilen ösýän ýurtlaryň guramasy Ýewropalylara we Demirgazyk Amerikalylara 77-nji topara garşy çykmak üçin ýeterlik ses almaga mümkinçilik berdi.. 77-nji topar Günbatar ýurtlarynyň adam hukuklarynyň bozulmagyna çemeleşilişinden birnäçe gezek nägilelik bildirdi.
BMG, 54 agzasynyň arasynda ABŞ we Russiýanyň bardygyny göz öňünde tutup, ÝHHG-a agza ýurtlardaky adam hukuklary meselelerini ÝHHG-a hödürlemegi makul bilýär. BMG-nyň rezolýusiýasy jemgyýetçilik guramalary we gyzyklanýan döwletler tarapyndan halkara jemgyýetçiliginiň Türkmenistany wagşy ýurduna öwürmek üçin işlenip düzülen strategiýanyň bir bölegidir.
Sesleriň köplügi bilen kabul edilendigine garamazdan, rezolýusiýa birnäçe ştatyň güýçli garşylygy bilen garşylandy. Ösýän ýurtlaryň köpüsi, Günbataryň demokratik ösüş baradaky aladasynyň belli bir ýurduň baýlyklaryndan peýdalanmak islegini örtýändigine ynanýan ýaly, Türkmenistan bilen raýdaşlyk bildirdi. Päkistanyň wekili bir ýurt barada karar kabul etmegiň adalatsyzdygyny we has giňişleýin meseleleri ara alyp maslahatlaşmak tendensiýasynyň bu çekişmeleriň soňuna çykmazlygy üçin takyk berjaý edilmelidigini aýtdy. Jemgyýetçilik guramasynyň sözlerine görä, rezolýusiýanyň ret edilmegine işjeň gatnaşan pakistanly diplomat: “Günbataryň, geçiş döwründe bir musulman ülkäni ýazgarýan karar çykarmagy adalatsyzlykdyr” .
Yslam konferensiýasynyň guramasynyň agzalary hem rezolýusiýa garşy ses berdiler we köplenç şeýle kararlara garşy çykýarlar. Mundan başga-da, ses berenleriň arasynda Owganystan hem bardy. Ses berişlikde Gyrgyzystan, Gazagystan, Özbegistan we Türkiýe ýaly goňşy döwletleriň wekilleri hem gatnaşmady.
Katerin A. Fitzpatrik, Adam hukuklary boýunça halkara ligasy GDA maksatnamalarynyň müdiri.
Ýewraziýa.
