Human Rights Watch guramasyndan, ÝB-iň adam hukuklary geňeşçilerine Türkmenistan 2008-nji ýylyň 24-nji iýunynda Memorandum.

Human Rights Watch, 2008-nji ýylyň 24-nji iýunynda ÝB-Türkmenistan adam hukuklary boýunça resmi geňeşleriň öňüsyrasynda Sloweniýanyň prezidenti tarapyndan raýat jemgyýetiniň wekilleri bilen geçirilen geňeşmeleri hoşniýetli garşylaýar. Şeýle geňeşmeleri sebitdäki iň repressiw döwletleriň birinde adam hukuklary bilen baglanyşykly möhüm meseleleri ýüze çykarmak we olara çözgüt tapmak üçin möhüm pursat hasaplaýarys. Geňeşleriň doly mümkinçiligini durmuşa geçirmek we öňegidişlik üçin anyk maksatlary kesgitlemegiň zerurdygyna ynanýarys, gazanylan üstünlik, ÝB bilen Türkmenistanyň arasyndaky gepleşikleriň islendik tarapynyň gün tertibiniň aýrylmaz bölegine öwrülmelidir.

Şeýle ölçegleriň peýdaly toplumy Ýewropa Parlamenti tarapyndan işlenip düzüldi. 2006-njy ýylyň güýzünde Halkara Söwda Komiteti Türkmenistan bilen birnäçe minimal şertleriň ýerine ýetirilmegi şertli wagtlaýyn söwda şertnamasyny baglaşmak ugrunda öňegidişlik gazandy:

1. Gyzyl Haç Halkara Komitetine Türkmenistanda päsgelçiliksiz işlemek mümkinçiligini bermek.

2. Bilim ulgamyny halkara ülňülerine laýyk getirmek.

3. Ähli syýasy tussaglaryň we wyždan tussaglarynyň boşadylmagy.

4. Daşary ýurda syýahat etmekde hökümetiň çäklendirmelerini aýyrmak.

5. Garaşsyz jemgyýetçilik guramalary üçin ýurda erkin elýeterliligi we BMG-nyň degişli mehanizmleriniň ösüşe gözegçilik etmek üçin päsgelçiliksiz işlemek ukybyny üpjün etmek.

Ondan birnäçe aý soň, Türkmenistanyň ömürlik prezidenti Saparmyrat Nyýazow aradan çykdy. Gurbanguly Berdimuhammedowyň ýolbaşçylygyndaky täze ýolbaşçylykda, Nyýazow döwrüniň jemgyýetçilik syýasatlarynyň iň ýigrenji görnüşlerinden daşlaşmak we Nyýazowyň şahsyýet kultynyň sökülmegi başlandy, emma ýurt dünýäde iň repressiw we awtoritar rejimleriň biri bolmagynda galýar. Şunuň bilen baglylykda, 2008-nji ýylyň 18-nji fewralynda Ýewropa Parlamenti 2006-njy ýyl üçin niýetlenen görkezijileri tassyklady. Şondan bäri Türkmenistanda adam hukuklary meselesinde düýpli gowulaşma bolmady. Mundan başga-da, Human Rights Watch guramasynyň 2008-nji ýylyň 9-njy aprelinde Aşgabadyň ÝB topary bilen duşuşygyndan soň hökümetiň bosgunlykdaky aktiwistleri goşmak bilen adam hukuklaryny goraýjylara edýän basyşynyň diňe ýokarlanandygy barada ygtybarly maglumatlar bar.

Bularyň hemmesine garamazdan, 2008-nji ýylyň 27-nji maýynda Ýewropa Bileleşigi Türkmenistan bilen ýataklaryny özleşdirmekde hyzmatdaşlyk üçin esas döredýän Türkmenistan bilen energiýa pudagyndaky hyzmatdaşlyk memorandumyna gol çekdi. Wagtlaýyn söwda şertnamasynyň doly ekwiwalenti bolmasa-da, bu resminama ykdysady hyzmatdaşlygy ösdürmekde möhüm ädim boldy. Şeýle-de bolsa, ne adam hukuklary, ne-de Ýewropa Parlamenti tarapyndan öň döredilen beýleki şertler agzalmaýar. Brýussel bu ýalňyşlygy düzetmeli we üçünji ýurtlar bilen gatnaşyklaryň esasy elementi hökmünde adam hukuklarynyň statusyny tassyklamak we degişli gepleşikler arkaly Ýewropa Parlamenti tarapyndan kesgitlenen ugurlarda anyk ösüş gazanmak üçin energiýa hyzmatdaşlygyny ulanmaly.

Human Rights Watch Adam hukuklaryny goraýjy 2007-nji ýylyň noýabr aýynda geçirilen memorandumda Ýewropa Parlamenti tarapyndan kesgitlenen käbir meseleler boýunça ýagdaýy gözden geçirdi. Söz azatlygy, birleşmek azatlygy, hereket azatlygy we wyždan we din azatlygy baradaky berk çäklendirmeler Türkmenistanda dowamly dowam edýändigi ýazga alyndy. Bu memorandum noýabr aýynyň 1-i esasynda taýýarlandy.

Syýasy tussaglar

Iki onýyllyklaryň dowamynda başgaça pikirleri rehimsizlik bilen basyp ýatyrmakdan we müňlerçe bolmasa-da, ýüzlerçe adamy arassalamak üçin jenaýat adalatynyň giňden ulanylmagyndan soň, adamlara ýapyk, adalatsyz kazyýetden soň uzak möhletli jeza berdiler ýa-da gözenegiň aňyrsynda galdylar. Berdimuhammedowyň döwründe syýasy sebäplere görä iş kesildi öýdülýän takmynan 20 adam boşadyldy, şeýle-de bolsa, hökümet beýle hadysalaryň hemmesine gaýtadan seretmek teklibini teklip etmedi. Ynsan hukuklaryny goraýjy “Human Rights Watch” guramasy diňe öňki syýasy wakalara milli, aç-açan gözden geçirmek arkaly hakyky syýasy tussaglaryň sanyny kesgitläp we şeýle adamlar üçin adalaty üpjün etmek prosesi başlap biler diýip hasaplaýar. Şeýle hem, geçmişdäki adalatsyzlyklary ýeňip geçmegiň geljekde gaýtalanmagyna kepillik bolup hyzmat etjekdigine ynanýarys.

Şeýle etap başlanýança we adam hukuklary toparlary Türkmenistanda işläp bilýänçä, öňki we häzirki döwürdäki syýasy tussaglaryň sanyna baha bermek gaty kyn bolar. Şol bir wagtyň özünde, üç ýagdaýda indi çäre görülip bilner. Ilki bilen, 1995-nji ýylda döwlet jenaýatlary bilen baglanyşykly aýyplanyp, 12 ýyl azatlykdan mahrum edilen “iň köne” syýasy tussag Muhammetguly Aýmyradow hakynda aýdýarys. Bosgunlykdaky türkmen adam hukuklary topary bilen baglanyşykly Annagurban Amanglyjow we Sapardurdy Hajyýew 2006-njy ýylda ok-däri saklamak baradaky şübheli ýagdaýda ýedi ýyl azatlykdan mahrum edildi..

2007-nji ýylyň noýabr aýyndaky memorandumymyzda görkezilişi ýaly, Berdimuhammedow hökümeti häkimiýetleriň döwlet enjamlaryndan aýyrmak isleýän adamlaryny yzarlamagy dowam etdirýär. Şol bir wagtyň özünde jemgyýetçilik aktiwisti Waleriý Palyň syýasy sebäplere görä tussag edilmegi bilen baglanyşykly iň bolmanda bir waka bar. Türkmenistanyň Demokratik Raýat Bileleşiginiň (Bosgunlykda ýaşaýan adam hukuklary topary) habaryna görä, W.Pal 2008-nji ýylyň fewral aýynda 2004-nji ýylda işlän nebiti gaýtadan işleýän zawodyndan printer kartrijlerini we şuňa meňzeş zatlary ogurlamak bilen baglanyşykly tussag edilipdi. 2008-nji ýylyň 13-nji maýynda 12 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Bu hökümde emlägiň elinden alynmagy agzalmasa-da, 16-njy iýunda polisiýa işgärleri onuň öýüne gelip, kazyýet kararyny görkezmezden mebel we beýleki öý goşlaryny alyp gitdiler. Palyň şikaýaty boýunça diňlenişik 17-nji iýuna meýilleşdirildi, ýöne Türkmenistanyň Demokratik raýat bileleşiginiň habaryna görä, kazyýete çykan aklawçynyň başlygy bu işiň 10-njy iýunda seredilendigini we hökümiň ​​üýtgemän galandygyny aýtdy. Aklawçy diňlenişigiň yza süýşürilmegi barada hiç hili habar almady, ýa-da (20-nji iýuna çenli) kazyýet işiniň kararyny almady.

Dört ýagdaý bu işiň syýasy ýagdaýyny goldaýar. Ilki bilen Pal, kompýuter inžereneri bolmak bilen, raýat aktiwistlerine Türkmenistan hakda maglumatlary dünýä ýaýratmak üçin maglumat tehnologiýalaryny ulanmaga işjeň kömek etdi; birnäçe adam hukuklary taslamalaryna gatnaşdy. Ikinjiden, şu gün aýyplanýan ogurlyklar 2004-nji ýyldan başlaýar. Üçünjiden, aklawçynyň ähli nägilelikleri we haýyşlary kazyýet tarapyndan ret edildi. Derňewçi Palyň aýalyna adamsynyň "gurban" ediljekdigini aýtdy. Ahyrynda, aşakda belläp geçişimiz ýaly, şeýle aktiwistler Türkmenistanda basyşlara sezewar bolýarlar. “Amnesty International” ony wyždan ýesiri hökmünde ykrar etdi.

ÝB türkmen häkimiýetlerine Muhametguly Aýmuyadowy, Sapardurdy Hajyýewi we Annagurban Amanglyjowy derrew boşatmak üçin basyş etmeli we geçen ýyllarda ýüze çykan syýasy wakalara ýurt boýunça gözden geçirmäge başlamaly. Şeýle hem Brýussel Waleri Palyň derrew boşadylmagyny we ele salnan emläginiň maşgalasyna gaýtarylmagyny goldamaly.

Döwlete degişli däl guramalar we adam hukuklaryna gözegçilik etmek

Geçen ýyl birnäçe daşary ýurt delegasiýasy Türkmenistana baryp gördi we käbir gepleşiklerde adam hukuklary syýasaty meselesi gozgaldy. Şeýle-de bolsa, hiç bir garaşsyz guramanyň ýerinde adam hukuklarynyň bozulmagyny derňemek ukyby ýok we hiç bir guramanyň, hökümet ýa-da hökümete degişli bolmadyk guramanyň tussag edilýän ýerlerine girip bilmeýär.

Döwlete degişli däl guramalaryň, milli we halkara guramalaryň bikanun päsgelçiliksiz bir ýurtda işlemegi, kanunyň hökmürowanlygy esasynda demokratik jemgyýetde adam hukuklarynyň goralmagy bilen aýrylmaz baglanyşyklydyr. Jemgyýetçilik guramalarynyň aktiwistleri Türkmenistanda ýanama barada habar bermegini dowam etdirýärler. Bellige alynmadyk jemgyýetçilik guramalarynyň işi kanun tarapyndan gadagan edilse-de, Berdimuhammedowyň döwründe garaşsyz hökümete degişli bolmadyk guramalar hasaba alynmady. Mundan başga-da, birnäçe aý ozal bir resmi, ýerli aktiwiste, bellige alyş arzasynyň kabul edilmeginiň jemgyýetçilik guramalarynyň we habar beriş serişdeleriniň ýakyn wagtda kabul edilmegi aňlamyna gelmeýändigini aýtdy.

Aprel aýynda Ýewropa Bileleşiginiň üçlüginiň Aşgabat şäherine eden saparyndan soň aktiwistlere we dissidentlere, şol sanda sürgündäkilara edilýän basyş artdy. Bolgariýada ýaşaýan türkmen dissident Annadurdy Hajyýew 2008-nji ýylyň 16-njy aprelinde näbelli adamyň jaňy barada Human Rights Watch guramasyna aýtdy. Türkmen aksenti bilen gürleşen we özüni tanamakdan ýüz öwüren jaňçy, Hajyýewe doganlaryndan biriniň türmeden boşadylmagynyň deregine başgaça pikirleri bes etmegi teklip etdi. Hajyýew bolsa özüne we doganlaryna garşy gozgalan jenaýat işleriniň aç-açan diňlenmegini teklip etdi. Iki ýa-da üç günden soň şol bir adam yzyna jaň edip, Hajyýewe söhbetdeşligiň “ýokaryk” habar berlendendigini, “jikme-jiklikleri, hatda intonasiýaňyza” çenli habar berilendigini aýtdy.

2008-nji ýylyň aprel aýynyň ortalarynda bosgunlykdaky başga bir aktiwist bilen türkmen diplomaty habarlaşyp, maşgala üçin belli bir ýeňillikleriň deregine ýurduň ýolbaşçylaryny, ilkinji nobatda prezidenti tankytlamagy bes etmegi talap etdi.

Düýbi Awstriýada ýerleşýän Türkmen Ynsan Hukuklary Inisiatiwasynyň habaryna görä, 2008-nji ýylyň ýazynda howpsuzlyk edaralary görnükli türkmen daşky gurşaw aktiwisti Andreý Zatoka garşy basyşy artdyrdy.

ÝB, Türkmenistanyň hökümetine ýerli aktiwistlere basyş etmegi bes etmeli we milli we halkara guramalar tarapyndan tussag edilýän ýerlere hakyky girişi goşmak bilen adam hukuklaryna gözegçilik edilmegine razylyk bermegine basyş

etmeli.

Hereket azatlygy

Daşary ýurda syýahat etmekdäki çäklendirmeler bölekleýin ýeňilleşdirildi, ýöne Nyýazow ulgamy köplenç hereket edýär we adamlara syýahat etmek henizem esassyz gadagan edilýär.

Şeýlelik bilen, belli daşky gurşaw aktiwisti Andreý Zatoka üç aý garaşandan soň, 2008-nji ýylyň fewral aýynda düşündiriş bermezden daşary ýurda gitmegine rugsat berilmedi. Aprel aýynda Milli howpsuzlyk ministrine hat iberip, ol ýerden gitmek üçin rugsat sorady ýa-da ret edilmeginiň sebäplerini sorady. Ondan soň MHM işgärleriniň biri bu gadaganlygyň ýatyryljakdygyny aýtdy, emma 1-nji iýunda Zatoka ekologiýa konferensiýasyna gatnaşmak üçin Moskwa gitmäge rugsat berilmedi. Şol bir wagtyň özünde, migrasiýa gullugy Zatokanyň Milli howpsuzlyk ministrligine ýüz tutmagyny maslahat berip, hiç hili düşündiriş bermekden ýüz öwürdi.

Soňky bir mysal, 2003-nji ýyldan bäri daşary ýurda gitmegi gadagan edilen migrant hökümet işgäriniň garyndaşlary Raşid Ruzimatow we Irina Kakabaýewa bilen baglanyşykly ýagdaý. Alty ýylyň dowamynda gadagançylygyň sebäpleriniň düşündirilmegini haýyş edip, dürli ýolbaşçylara birnäçe gezek hat iberdiler we käbir ýagdaýlarda gitmek üçin rugsat soradylar. Iň soňky gezek şeyle ýagdaý 2008-nji ýylyň

7-nji martynda Milli Howpsuzlyk Ministrliginden gitmäge rugsat soranlarynda bolupdy. 26-njy aprelde düşündiriş bermeden ret etdiler. Ruzimatow we Kakabaýewa göwreli gyzyny görmek üçin Russiýa gitmekçi boldular.

Bosgunlykdaky oppozisiýa wekili Hudayberdy Orazowyň aýal dogany Swetlana Orazowanyň kazyýetde gadagançylyga şikaýat etmek synanyşyklaryna garamazdan henizem daşary ýurda gidip bilmeýär. Kazyýetiň 2008-nji ýylyň 14-nji aprelinde çykaran iň soňky kararyndan boýun gaçyrmagyň kanunylygy, gadagançylygyň sebäplerini düşündirmezden diňe migrasiýa kanunlaryna resmi salgylanma bilen tassyklanýar. Netijede, Orazowa ýürek bejergisi üçin Moskwada bir ýyldan gowrak wagt bäri adamsy Öwez Annaýew bilen duşuşyp bilmedi. 2008-nji ýylyň iýun aýynda Annaýewiň özi gysga wagtlyk Türkmenistana geldi, ýöne 15-nji iýunda Moskwa gaýdyp barmak üçin rugsat berilmedi. Howa menzilindäki migrasiýa gullugynyň işgäri, hukuk goraýjy edaralar tarapyndan girizilen gadaganlyk barada umumy maglumat bilen çäklendi.

Ýewropa Bileleşigi Andreý Zatoka, Raşid Ruzimatow, Irina Kakabaýewa, Swetlana Orazowa we Öwez Annaýew ýaly ähli raýatlaryň erkin girmegini we çykmagyny üpjün etmek üçin Türkmenistan hökümetine basyş etmeli.

Internet azatlygy

Iýun aýynda şahsyýetlere internete birikmek mümkinçiligi berildi. Bu ýagdaýy birneme gowulaşdyrdy, ýöne umumy internet azatlygy gaty çäklendirilen bolmagynda galýar. Ynsan hukuklaryny goraýjy “Human Rights Watch” guramasy dürli çeşmelerden habar aldy, aýry-aýry birikmeleriň we internet kafeleriň sanynyň köpelmegi, türkmen aňtaw gullugynyň ahyrsoňy ýurduň islendik üpjünçisiniň üsti bilen tora gözegçilik etmek ulgamyny ornaşdyrmagy bilen gönüden-göni baglanyşykly bolup biler.

Habar alyş gullugy tarapyndan gurnalan ulgam süzgüçleriniň köpüsi, adynyň aýdylmazlygy şerti bilen maslahat beren hünärmenleriň bellemegine görä kodlanan habarlary saklaýar we iberijini kesgitlemäge mümkinçilik berýär. Kodlanmadyk habarlar, aýdylyşyna görä, meselem prezident ýaly, açar sözler bilen hem anyklanyp bilner.

Şeýle hem, häkimiýetleriň raýat aktiwistleriniň we žurnalistleriň internete gözegçiliksiz girmezligi üçin aýratyn seresap bolýandyklaryny görkezýän ýagdaýlar boldy. Aktiwistleriň pikiriçe, degişli ministrliklere we hyzmatlara halkara habar beriş serişdeleriniň we internet sahypalarynyň ähli habarçylaryny kesgitlemek we olaryň girişini çäklendirmek barada görkezme bar. 2008-nji ýylyň aprel aýyndan bäri iň bolmanda bir gezek aktiwistiň goşmaça üpjün edijä girmegi gadagan edildi, ýagny, “Turkmentelecom” -dan aýlanyp, indi bu adam interneti çykyşy diňe doly gözegçilik edilýän döwlet kanaly arkaly ulanyp biler. 2008-nji ýylyň ýazynda başga bir aktiwistden MHM işgäri, doly gözegçiligine garamazdan žurnalistleriň daşary ýurda nädip maglumat iberip bilendigini sorady.

2008-nji ýylyň iýun aýynda bosgunlykda ýaşaýan bir hünärmen “Human Rights Watch” guramasyna Türkmenistanda azyndan 2006-njy ýyldan bäri awtomatiki gözegçilik ulgamynyň ulanylýandygyny aýtdy. Gelýän we çykýan maglumatlaryň hemmesi Turkmentelecom serwerlerinden, we indi MTS awtomatiki usulda aňtaw gulluguna geçirilip bilner. 2006-njy ýylda internet tory esasan Aşgabadyň içinde gözegçilik edilýän bolsa, indi gözegçilik ulgamy ähli sebitleri öz içine alýar.

ÝB internet azatlygyna esassyz gatyşmagy bes etmek üçin Türkmenistan hökümetine basyş etmeli.

Bilime bolan hukuk

Berdimuhammedowyň esasy wadalarynyň biri weýran edilen bilim ulgamynyň gaýtadan dikeldilmegi boldy. Iň ýigrenji taraplaryň käbiri hakykatdanam düzedildi (10 ýyllyk orta we 5 ýyllyk ýokary bilim dikeldildi), ýöne umumy ýagdaý gynandyryjy bolup galýar. Ylymlar akademiýasynyň gaýtadan döredilendigi barada habarlar bar, ýöne şu wagta çenli garaşsyzlygy barada gürleşmäge hiç hili esas ýok, akademiýanyň käbir wezipelerine geçirilen Ylym we Tehnologiýa Geňeşi gönüden-göni prezidente tabyn bolup galýar. Nyýazowyň meşhur “Ruhnama” kitaby, indi beýle işjeň öwrenilmese-de, mekdep meýilnamasynyň esaslarynyň biri bolmagynda galýar we islendik uniwersitetde diýen ýaly okuwa girmek üçin entek synag gerek.

ÝB Türkmenistan hökümetini bilim ulgamyny akademiki erkinligi we başlangyç we orta bilimiň elýeterliligini, kabul edilip bilinmegini we uýgunlaşmagyny öz içine alýan halkara ülňülerine doly laýyk gelmegine itergi bermeli.

Berdimuhammedow tarapyndan meýilleşdirilen konstitusiýa özgermesi, prezidentlik möhletini bäş ýyldan ýedi ýyla çenli ýokarlandyrmagy we Mejlisleri adaty bir parlament görnüşine öwürmegi öz içine alýar. Bu, hökümet syýasatynyň has aç-açan bolmagyna goşant goşup biler, emma prezidentiň şeýle ädim ätmäge hakyky taýýarlygy sorag astynda galýar. Konstitusiýa özgertmelerini Nyýazowyň mirasyny ýok etmek üçin ýene bir ädim hökmünde görmek mümkin, bu proses Türkmenistanyň halkara hyzmatdaşlary tarapyndan yzygiderli gatnaşmak syýasaty bilen berk syýasy erk we tutanýerlilik bilen goldanylmasa, çynlakaý adam hukuklary meselelerini çözmegiň öz-özüne ýeterlik serişdesi hasaplap bolmaz.