Prezident Berdimuhammedowyň döwründe Türkmenistanda ýagdaý “köp wadaly başlangyja” garamazdan kän bir gowulaşmady we ilkinji aýlarda durmuşa geçirilen ýokary derejede özgertmeler yza çekildi.
Amerikanyň adam hukuklary guramasy "Freedom House" tarapyndan 30-njy iýunda ýaýradylan hasabatda 2008-nji ýylda Zakawkaziýa we Merkezi Aziýa ýurtlarynyň demokratik ösüşi pese gaçyp başlady.
Sebitdäki ähli ýurtlarda diýen ýaly reýtingleriň peselendigi hasaba alyndy, bu "Freedom House" guramasynyň "Geçiş ýurtlary 2009" hasabatynda öz beýanyny tapdy. Gurama tarapyndan işlenip düzülen metodika we san parametrlerine esaslanyp, raýat jemgyýetiniň ösüşi, metbugat garaşsyzlygy, saýlawlar we korrupsiýanyň gerimi ýaly birnäçe möhüm ugurda demokratiýalaşma derejesini kesgitlemek synanyşygy edilýär. Hasabatda beýan edilen poskommunistden soňky 29 ýurduň hemmesiniň iň pes pese gaçmagy Azerbaýjanda hasaba alyndy. Gyrgyzystan ilkinji gezek "awtoritar rejimler" kategoriýasyna girdi we Russiýa, Azerbaýjan we Belarus bilen birlikde Merkezi Aziýa sebitiniň post-sowet ýurtlaryna goşuldy.
Guramanyň Ýewropa bölüminiň müdiri we hasabatyň awtorlarynyň biri Wladimir Şkolnikow Pragada geçirilen metbugat ýygnagynda "Bu erbet ýyl boldy" -diýdi. Şkolnikowyň pikiriçe, postkommunistden soňky sebitdäki ýurtlar guramanyň demokratiýalaşma prosesleriniň gidişi barada hasabat beren 13 ýylynyň içinde şu ýyl iň erbet görkezijini görkezdi.
Azerbaýjanyň umumy görkezijisi 1-den 7-e çenli şkalada 6.00-dan 6.25-e düşdi, 1 demokratiýanyň iň ýokary derejesi, 7 bolsa iň pesi boldy. Hasabatda 2008-nji ýylyň ahyrynda geçirilen bäsdeşliksiz prezident saýlawlarynyň "Azerbaýjan üçin ýene bir ädim yza galandygy" aýdylýar.
Türkmenistanda ähli ýurtlaryň arasynda demokratiýalaşma boýunça iň erbet dereje bar, ballary 6.93 öňki ýyldakydan üýtgemedi. Özbegistan 6.89 bal bilen yzda barýar. Prezident Gurbanguly Berdimuhammedowyň ýolbaşçylygyndaky Türkmenistandaky ýagdaý “geljegi uly başlangyja” garamazdan kän bir gowulaşmady we ilkinji aýlarda amala aşyrylan köp özgertmeler yza çekildi diýip, hasabatyň Aziýa bölümleri Merkezinde işlän Azatlyk radiosy / Erkin Ýewropa radiosy bilermeni Brýus Pannier aýdýar.
Gazagystanyň ballary 6.39-dan 6.32-e çenli birneme azaldy, metbugatda we kazyýet garaşsyzlygynda käbir öňegidişlik boldy. Gazagystan Zakawkaziýada we Merkezi Aziýada 2008-nji ýylda käbir üstünlikleri görkezen ýeke-täk ýurt.
Hasabatyň awtorlary: “Gazagystanyň ýagdaýy umuman kanagatlanarly däldi: “2010-njy ýylda Ýewropada Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (ÝHHG) başlyklygyna garamazdan, Gazagystanyň hökümeti demokratik dolandyryşy güýçlendirmek, jemgyýetiň syýasy liberallaşmagyna itergi bermek, hakyky çydamlylyk atmosferasyny döretmek we garaşsyz habar beriş serişdeleriniň we raýat jemgyýetiniň işlemegi üçin şertler döretmek üçin ýekeje-de ynandyryjy ädim ätmedi.”
Gyrgyzystan bir wagtlar “demokratiýa adasy” we Merkezi Aziýanyň beýleki döwletleri üçin görelde hökmünde tanalýardy. Pannieriň pikiriçe, Kurmanbek Bakiýew häkimiýet başyna gelende, ýurt demokratiýa ýolundan yza gaýdyp başlady. Bilermeniň bellemegine görä, 2007-nji ýylyň ahyrynda geçirilen parlament saýlawlary Bakiýewiň elinde häkimiýetiň birleşmegine sebäp boldy we korrupsiýa we garyndaşparazlyk aýyplamalary indi ýygy-ýygydan eşidilýär. Pannier: "Gyrgyzystan hem Merkezi Aziýanyň beýleki döwletleri ýaly onuň yzyndan gitmeli bolýar" -diýdi.
“Awtoritar rejimler” hökmünde kesgitlenmedik ýeke-täk ýurt Gruziýa we Ermenistan boldy. Emma olar hem reýting derejesinden aşak düşdüler. Ermenistan meselesinde munuň bir bölegi häkimiýetleriň prezident saýlawlaryndan soň nägilelikleri dargatmak üçin güýç ulanylmagy we Gürjüstanda parlament saýlawlarynyň ýerliksiz geçirilmegi bilen düşündirilýär, “gidişi dürli düzgün bozmalar bilen bellendi we dolandyryjy partiýa administratiw çeşmelerinden intensiw peýdalandy. ”
Hasabatyň awtorlary, bu sebitdäki saýlawlara gözegçilik edýän halkara guramalarynyň işini, şol sanda Ýewropa Parlamentini, Ýewropa Geňeşiniň Mejlis mejlisini, ýiti tankytladylar, hasabatda ÝHHG-nyň Mejlis mejlisiniň we ÝHHG-nyň Demokratik guramalar we adam hukuklary bölümi, Ermenistanda geçiriljek saýlawlara "jedelli we hatda ýalňyş" baha berendigi üçin aýdylýar.
“Has geň zat, Azerbaýjanda geçirilmedik oktýabr saýlawlarynyň netijelerinden Ýewropa Parlamentiniň, ÝHHG-nyň DGAHB we ÝHHG-nyň Mejlis mejlisiniň halkara synçylarynyň aýdan sözleri. Munuň tersine subutnamalara garamazdan, bu guramalar "saýlawlar ýurduň ÝHHG we Ýewropa Geňeşine beren borçnamalaryny we beýleki halkara ülňülerini ýerine ýetirmekde möhüm ädim boldy" diýip hasapladylar.
Redaktoryň belligi: Joşua Kuçera Waşingtonda ýerleşýän Merkezi Aziýada, Kawkazda we Ýakyn Gündogarda howpsuzlyk meseleleri boýunça ýöriteleşen ştatdan daşary žurnalist.
Joşua Kuçera
Çeşme: EurasiaNet
