Adam hukuklary boýunça Türkmen başlangyjy Adam hukuklary boýunça halkara hyzmatdaşlygy
BMG komiteti türkmen hökümet işgärleri bilen “ýüzbe-ýüz” gepleşik geçirer we häkimiýetlerden we beýleki çeşmelerden alnan maglumatlary gözden geçirenden soň Türkmenistandaky ýagdaý barada jemleýji synlar geçirer.
Şu hepde Birleşen Milletler Guramasynyň Ženewada Çaga hukuklary baradaky komitetiniň mejlisinde Türkmenistanda çagalaryň hukuklary bilen baglanyşykly meselä serediler. Komitet Çaga hukuklary baradaky konwensiýa laýyklykda bu repressiw we izolirlenen Merkezi Aziýa döwletinde çagalaryň hukuklarynyň häzirki ýagdaýyna baha berer. Şeýlelik bilen, Komitet häzirki wagtda iň tassyklanan halkara adam hukuklary şertnamasy bolan Çaga hukuklary baradaky konwensiýanyň ýerine ýetirilişine gözegçilik edýär.
Adam hukuklary boýunça Türkmen başlangyjy (TIPÇ) we Adam hukuklary boýunça halkara hyzmatdaşlygy (AHHH) tarapyndan berlen maglumata görä, BMG komiteti 2006-njy ýylda Türkmenistandaky ýagdaýy ilkinji gezek gözden geçireli bäri, türkmen häkimiýetleri çaga hukuklaryny goramak ugurlary boýunça möhüm bir üýtgeşme girizip bilmedi. Esasy meseleler şulary öz içine alýar:
Çagalaryň maglumat gözlemek, almak we ýaýratmak hukugyna düýpli çäklendirmeler. 2013-nji ýylda güýje giren metbugat kanuny senzurany resmi taýdan gadagan edýär, ýöne iş ýüzünde ähli milli habar beriş serişdeleri döwlet tarapyndan berk gözegçilik astynda saklanýar we tankydy sesler basylýar. Häkimiýetler sosial ulgam sahypalary we ýaşlaryň arasynda meşhur ulgamlar ýaly “şübheli” internet çeşmelerini hem petikleýärler. 2014-nji ýylyň ahyrynda kabul edilen täze Internet kanunynda internete erkin we ähliumumy elýeterliligiň üpjün ediljekdigi aýdylýar. Şeýle-de bolsa, çagalaryň arasynda “maşgala gymmatlyklaryny inkär edýän” we “ene-atalara hormatsyzlyk döredýän” onlaýn maglumatlaryň paýlanmagyny gadagan etmek ýaly täze çäklendirmeler girizilýär. Ýakynda kabul edilen kanunlaryň köpüsinde “maşgala gymmatlyklary”, “ahlak” we ş.m. ýaly aňlatmalar bar, ýöne anyk kesgitlemeler ýok bolsa, olar gaty esassyz düşündirilip bilner.
Bilimiň hilini ýokarlandyrmak we ideologiki ugruny ýatyrmak üçin yzygiderli özgertmeleriň bolmazlygy. Bilimi özgertmek üçin kabul edilen başlangyçlar ulgamlaýyn durmuşa geçirilmedi. Şeýlelik bilen, täze okuw meýilnamalary gyssagly we yzygiderli işlenip düzüldi we 2013-nji ýylda 12 ýyllyk hökmany bilim dogry taýýarlyksyz girizildi. Meşhur “Ruhnama” ýakynda bilim ulgamynda ýatyryldy, ýöne häzirki prezidente bagyşlanan eserler boýunça sapaklar hökmanylygyna galýar. Mundan başga-da, dolandyryjy rejimi öwmäge gönükdirilen çärelerde talyplary köpçülikleýin mejbur etmek dowam edýär.
Ýurduň tebigy baýlyklaryny gaýtadan paýlamak we zerur ýaşaýyş derejesini üpjün etmek üçin täsirli çäreleriň bolmazlygy. Çagaly maşgalalaryň köpüsi, esasanam oba ýerlerinde, garyplyk we beýleki ýiti sosial-ykdysady meseleler bilen häsiýetlendirilen şertlerde ýaşamagyny dowam etdirýärler. Şeýle meseleler daşky gurşawyň hapalanmagy we howpsyz agyz suwy bolup, bu bolsa öz gezeginde keselleriň ýaýramagyna goşant goşýar. Awtoulag ýollary, stadionlar we kaşaň ýaşaýyş jaý taslamalary ýaly köpçülikleýin gurluşyk taslamalary bilen göçürilen we öýleri weýran bolan maşgalalar köplenç ýeterlik öwezini almaýarlar.
Çagalaryň saglyga bolan hukuklaryny gorap bilmezlik. Saglygy goraýyş pudagynda serişdeleri nädogry ulanmak, korrupsiýa we ökde hünärli işgärleriň, enjamlaryň we dermanlaryň bolmazlygy ulularyň we çagalaryň janyna we saglygyna howp salýar. Häkimiýetler ilatyň saglygy bilen baglanyşykly statistika we ýokanç keseller baradaky maglumatlar ýaly “islenmeýän” maglumatlary inkär etmegi we basmagy dowam etdirýärler. Häkimiýetler, ýaşlaryň arasynda sagdyn durmuş ýörelgesini we “ahlak kadalaryny” wagyz etmek üçin şübheli ýollary ulanýarlar, şol bir wagtyň özünde habarlylygy ýokarlandyrmak boýunça yzygiderli işleri alyp barmaýarlar.
Etnik azlyklara degişli çagalaryň hukuklarynyň bozulmagy. Mekdepleriň ýapylmagy we azlyklaryň dillerinde bilimiň azalmagy sebäpli bu ilat toparyna degişli çagalar ene dilinde okamak mümkinçiliginden mahrum boldular. Mundan başga-da, beýleki sebitlerde etnik azlyklary kemsitmek boýunça dowam etdirilýän tejribe, şeýle hem etnik azlyklara degişli käbir maşgalalaryň uzak wagtlap ýurtda ýaşandyklaryna garamazdan statuslaryny kanunlaşdyrjak bolanda başdan geçirýän kynçylyklary barada aladalar bar. Bu, meselem, çagalary mekdebe ýazanda ýa-da ýurtdan çykanda degişli kynçylyklara sebäp bolýar.
Çaganyň hukuklary baradaky komitetiň şu hepde Türkmenistandaky ýagdaýdaky garamagyna 2014-nji ýylyň iýun aýynda komitetiň türkmen häkimiýetleriniň jogap bermeli soraglarynyň sanawyny kabul etmegi bilen başlanan ikinji tapgyrydyr. Komitet bu gezek türkmen hökümet işgärleri bilen ýüzbe-ýüz gepleşik geçirer we häkimiýetlerden we beýleki çeşmelerden alnan maglumatlary gözden geçirenden soň Türkmenistandaky ýagdaý barada jemleýji synlar geçirer. TIPÇ we AHHH bu barada ýazmaça maglumat berdiler, TIPÇ-iň başlygy Farid Tuhbatullin bolsa 13-14-nji ýanwarda Ženewada geçiriljek ýygnaga gatnaşar.
