Pagta ýygnamak döwri Türkmenistanda tamamlandy. Türkmenistanyň Garaşsyzlyk güni (27-nji oktýabr) çenli ähli sebitleriň 1 million 50 müň tonna bellenen meýilnamasyny ýerine ýetirendigine garamazdan, pagta öndürijileriň özleri we oba hojalygy üçin ýygnanan şäher ilaty 15-20-nji dekabra çenli pagta ýygmagy dowam etdirdiler. Häkimiýetler “zähmet ýeňşi” yglan edilenden soň hasyl ýygnamak üçin adamlaryň güýçlerini ulanmak, 2014-nji ýylda hemmeler üçin pagta möwsüminiň gaty işli bolandygyny aýtmaga esas berýär.
Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow hasyl ýygnamagyň pes depgini we meýilnamany ýerine ýetirmek meýilnamasynyň yza galmagy barada birnäçe gezek çykyş edip, Oba hojalygy ministriniň orunbasaryndan we welaýatlaryň we etraplaryň häkimlerinden pagta meýilnamasyny şertsiz ýerine ýetirmegini isledi. Ministrler Kabinetiniň mejlislerinde we wideo konferensiýa çagyryşlarynda pagta maksadyny ýerine ýetirmedik sebit ýolbaşçylaryna garşy çynlakaý çäreleriň görüljekdigini aýtdy. Şeýle “söhbetdeşlikden” soň, ýerli administrasiýa ýolbaşçylarynyň gol astyndakylardan has köp adam ýygnamagyny talap edip, nurbatlary has berkitdiler. Şeýlelik bilen, 2014-nji ýylyň pagta möwsüminiň ähli kynçylyklary, adat bolşy ýaly, kärendeçi pagta öndürijileriniň we pagta ýygmaga gatnaşan şäher ilatynyň egnine düşdi.
Möwsüm gutardy. Hemmeler uludan bir dem aldy. Şeýle-de bolsa, öňki ýyllarda bolşy ýaly, geçen ýylyň pagta hasyly Türkmenistanyň ykdysadyýetiniň oba hojalygynda, esasanam pagta öndürmekde merkezdäki we ýerli häkimiýetleriň dymmagy makul bilýän çynlakaý kynçylyklaryny ýene bir gezek ýüze çykardy. Bu, adaty daýhanlaryň özara töleg tölänlerinde aldaw we çig pagta we taýýar dokma önümlerini daşary ýurtly alyjylara satmak üçin aç-açan gurlan shema. Mundan başga-da, geçen pagta möwsümi häkimiýetleriň pudagy düýpli özgertmek arkaly oba hojalygyndaky meseleleri çözmek isleginiň we niýetiniň doly ýokdugyny görkezdi. Pagta döwri, pagta önümçiliginiň meýilleşdirilen mukdaryny adamlary rehimsiz ulanmak, ýokary fiziki we maddy çykdajylar, administratiw çärelere haýbat atmak we beýleki gorkuzmak usullary arkaly gazanyljakdygyny ýene bir gezek görkezdi.
Hususy ýer eýeçiligi
Türkmenistanda meýilleşdirilýän pagtanyň 95 göterimi (1 million 50 müň tonna) kärendeçi pagta öndürijiler tarapyndan öndürilýär. Habar beriş serişdeleriniň habaryna görä, 2013-nji ýylda ýurtda 265 müň adam pagta ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullandy. Hasabat berlen pursatynda bu görkeziji 2014-nji ýylda Balkan welaýatynda pagta ösdürip ýetişdirmegi bes etmek we günbatar sebitde öň öndürilen pagtanyň mukdaryny beýleki sebitlere paýlamak karary sebäpli üýtgän bolmagy mümkin. Pagta hasylynyň galan 5 göterimi kömekçi fermalarynda çig pagta öndürýän hususy ýer eýeleriniň we döwlet kärhanalarynyň paýyna düşýär.
Türkmenistanyň “Ýer baradaky” Kodeksiniň 22-nji maddasyna laýyklykda, raýatlara şahsy peýdalanmak üçin göz öňünde tutulan ýerlerden başga ähli ýerler Türkmenistanyň eýeçiliginde. Şundan ugur alyp, esasy pagta öndürijileriniň (daýhanlaryň) ýer eýesi däldigini aýdyp bileris. Olar döwletden ýer kärendesine alýarlar. Garaşsyz hünärmenleriň pikiriçe, hut şu ýagdaý daýhanlaryň ýer eýesi we eýesi hökmünde duýmazlygyny düşündirýär. Aldaw, ekinleri eltip bermek we özara hasaplaşyklar wagtynda galplyk ýagdaýlary bilen bilelikde (bu aşakda ara alnyp maslahatlaşylar), bu ýerde işlemek we ýokary öndürijilige bolan gyzyklanmanyň ýitmegine sebäp bolýar.
Daýhanlar pagta meýdançasynda wagtlaýyn işleýänler ýaly duýýarlar, şonuň üçin öz ýerlerine mümkin boldugyça köp serişde we zähmet sarp etmäge synanyşmaýarlar. Olar bilýärler: Sowet döwrüniň kollektiw we döwlet fermalary esasynda 1995-nji ýylyň iýun aýynda döredilen daýhan birleşikleri tarapyndan wekilçilik edilýän ýer eýeleri islän wagtlary ýerlerini alyp, başga birine geçirip bilerler. Ýerleri almagyň köp sebäbi bolup biler: pagta meýilnamasyny ýerine ýetirmezlikden ýa-da oba hojalygynyň tehnologiýasynyň kadalaryny bozmakdan başlap, daýhan birleşiginiň başlygynyň belli bir kärendeçä şahsy duşmançylygyna çenli, birinjisi bolsa, mümkin amatly ýeri we hasyllylygy üçin dildüwşik edýär, hatda özi ýa-da garyndaşlary üçinem alyp gidýär. Şundan ugur alyp, kärendeçiler ekinlere goşmaça ideg etmek ýa-da ekerançylyk ýerlerinden organiki maddalar goşmak arkaly ýeriň hasyllylygyny ýokarlandyrmaga synanyşmaýarlar. Kärende berlen pagta meýdany däl-de, öz ýerlerini gowulandyrmagy makul bilýärler.
S.Nyýazowyň Türkmenistanda hökümdarlyk eden döwründe 3-5 gektar ýer böleklerini hususy eýeçilige geçirmek, ýöne satmak hukugy bolmazdan ulanyldy. Bu hormat, soňky birnäçe ýylda işinde yzygiderli ýokary netijeleri berip üstünlik gazanan aýratyn kärendeçilere döwlet baştutanynyň ýörite buýrugy bilen berildi. Şeýle-de bolsa, 1995-2005-nji ýyllar aralygyndaky Türkmen metbugatynyň habaryna görä, tutuş ýurt boýunça diňe 150-den gowrak hususy ýer eýesi bar we olara berlen ýerleriň umumy meýdany 450-750 gektar aralygyndadyr. 2006-njy ýylda S.Nyýazow ölenden soň, ýerleri iň gowy kärendeçilere hususy eýeçilige geçirmek tejribesi bes edildi.
Hukuk tarapy
Kärendeçileriň, daýhanlaryň we hususy ýer eýeleriniň hukuklary we borçlary Ýer kodeksi, “Daýhan ekerançylygy barada”, “Kärhanalar barada” we başgalar bilen kesgitlenýär. Şeýle-de bolsa, kärendeçiler ýaly hususy ýer eýeleriniň ekin saýlamakda we ony ösdürip ýetişdirmekde garaşsyzlygy ýok. Ekiş, ekinlere ideg etmek, hasyl ýygnamak we beýleki oba hojalygy ýurduň prezidenti tarapyndan kesgitlenen möhletde başlaýar. Kärendeçiler we hususy ýer eýeleri işleri tamamlamagyň möhletlerini ýerine ýetirmekden başga-da, diňe daýhan birleşiginiň geňeşi tarapyndan görkezilen ekinleri ösdürip ýetişdirmeli. Ýogsam, “manysyz ýa-da ýerliksiz ulanmak” sebäpli ýer böleklerini ýitirip bilerler.
2014-nji ýylda G. Berdimuhammedow hasyl ýygnamak kampaniýasyny ýurduň üç sebitinde 20-nji awgustda, demirgazyk Daşoguz welaýatynda bolsa 1-nji sentýabrda başlamak kararyna geldi. Döwlet baştutanynyň karary bilen hasylyň oktýabr aýynyň ahyryna çenli hemme ýerde tamamlanmagy buýruldy. Bu görkezmäni ýerine ýetirmek we berlen möhleti ýerine ýetirmek üçin daýhan birleşikleriniň käbir başlyklary mekirlige ýüz tutýarlar. Bu, esasanam, noýabr aýynda pagta ýetişdiren dolandyryjylar üçin has dogrydyr. Bu mekir ýerli pagta zawody, statistika bölümi we meýilnamanyň “ir” durmuşa geçirilmegi barada etrap başlygy bilen aýdylmadyk şertnamalarda durýar. Aslynda şeýle görünýär. 27-nji oktýabrda meýilnamanyň hakykatdanam 70 göterim ýerine ýetirilendigini aýdalyň, ýöne ähli resminamalar onuň 100 göterim ýerine ýetirilendigini görkezýär. Noýabr we dekabr aýlarynda hasyl almak, ýöne bu pagta indi statistika we gündelik hasabatlarda görkezilmez.
Ýeri gelende aýtsak, Sowet döwründe şeýle meşhur bolan habarlar soňky birnäçe ýylda ýerli metbugatda çap edilmedi. Daýhanlaryň özleri munuň, ilkinji nobatda, ýygnan ekinleriniň iň gowy görkezijileriniň bolmazlygy sebäpli bolup biljekdigine ynanýarlar we şonuň üçin adamlar statistiki maglumatlary öňki ýyllar bilen deňeşdirip bilmeýärler; ikinjiden, metbugatda gündelik hasabatyň ýoklugy, ondan peýdalanýanlara ýazgylar bilen meşgullanmaga mümkinçilik berýär ...
Indi ýazgylaryň göwrümi ep-esli azaldy, ýöne asla ýokdugyny hiç kim aýdyp bilmez. Kärendeçi meýilnamany bir ýyllap ýerine ýetirmese, oňa käýinç berler. Eger şowsuzlyk indiki ýyl gaýtalansa ýa-da yzygiderli bolup başlasa, işçi güýjüniň artykmaçlygy bolan gür ilatly ýerde ýer kärendeçiden alnyp, başga birine geçiriler. Bu daýhan birleşiginiň başlygynyň ykbalyna-da degişlidir: pagta meýilnamasyny ýerine ýetirmänligi üçin bir ýa-da iki gezek bagyşlanyp bilner, ýöne yzygiderli nädogry hereketleri sebäpli işinden kowulýar. Döwlet buýrugy ýerine ýetirilmedik halatynda etraplaryň we sebitleriň ýolbaşçylary ýurduň prezidentiniň karary bilen başlygy boşadýarlar.
Mary sebitiniň Ýöloten etrabyndan kärendeçiniň monology (gynançly gürrüňi)
"Pagta ekmek we oňa ideg etmek dowzah işidir."
Ýerli pagta arassalaýjy zawod tarapyndan wekilçilik edilýän kärendeçi bilen döwletiň arasyndaky şertnama ýylyň başynda baglaşylýar. Mart we aprel aýynyň başynda ýer ekmäge taýýarlanýar. Aprel aýynyň ortalarynda pagta ekiş başlaýar.
Nahallar beýikligi 10 santimetre ýetende inçeleme edýärler (“ýekeleme”). Tohumlaryň gögerijiliginiň pesligi sebäpli, pagta tohumlary 1-3 sm aralykda topraga düşer ýaly düzülýär. Şonuň üçin 100-e çenli tohum köplenç dag gerşiniň bir çyzykly metrine düşýär we olaryň hemmesi gögerip biler. Arassalamak prosedurasy dowzahdyr: dyzlaryňyza çökmek ýa-da süýrenmek, goşmaça nahallary kökleri bilen çykarmaly, olaryň arasynda 20-25 sm aralyk goýmaly.
Ýekelemek bilen bir wagtda otağ etmek hem amala aşyrylýar. Zähmetiň esasy guraly başlangyç kätmenler ýa-da orakdyr. Mysal üçin, möwsümde üç gezek uzynlygy 330 metr bolan nahallary otağ etdim. Beýleki kärendeçiler bu maksatlar üçin kömekçiler işe alýarlar, uzynlygyna baglylykda her keş (uzynlyk) üçin 2-3 manat tölenýär.
Dürli hyzmatlaryň bahasy
Ähli enjamlar “Obahyzmat” önümçilik birleşigine (öňki “Selhoztehnika”) degişlidir. Kärendeçi ähli mehanizirlenen işleri öz traktory bilen ýa-da daşarky hakyna tutulan tehniki enjamlaryň kömegi bilen ýerine ýetirse-de, “Obahyzmat” henizem ähli işleri özüne degişli eder we şoňa laýyklykda “edilýän hyzmatlar” sebäpli tölenjek mukdary alar.
Kärendeçi dökünleri diňe “Türkmenhimiýa” döwlet korporasiýasynyň bir bölegi bolan “Türkmendökün” (“Türkmen dökünleri”) döwlet guramasyndan satyn almaly. Oba hojalygynyň tehnologiýasyna görä, bir gektar pagta 1200 kg azot, 500 kg fosfat dökünleri ýa-da 1000 kg karbamid gerek. Bir tonna azotyň bahasy 180 manat (63 dollar), bir tonna karbamid we fosfor dökün - 200 manat (70 $). Şeýle-de bolsa, kärendeçilere hemişe görkezilen mukdarda dökün berilmeýär. Emma alnan dökünler üçin çykdajylarynyň 50 göterimi olardan saklanýar. Köplenç dökünler pes hilli getirilýär. “Dökünçi” diýlip atlandyrylýanlar (kärendeçileri dökünler bilen üpjün edýän “Türkmendökün” birleşiginiň wekili - ANT.) “himiki maddalary” öz peýdasyna işleýär. Ol dökünleriň bir bölegini hususy ýer eýelerine satýar we galan bölegini gum ýa-da adaty toprak bilen garyşdyrýar we kärendeçilerimize berýär. Netijede, şeýle “dökünleriň” ekin meýdanlaryna we ösümliklere peýdasy ýok diýen ýaly.
Islendik mehanizirlenen hyzmat tölenýär. Meýdanyňyza traktor girýär - her gektara 30 manat (10.5 dollar) tölemeli. Iň gymmat iş, tohum almak üçin ýeriň ekişden öňki taýýarlygydyr, soň ýerine ýetirilen mehanizasiýa işleriniň toplumy üçin 100-120 manat (35-42 dollar) tölemeli. Mundan başga-da, möwsümde oba hojalygynyň tehnologiýalaryna görä ekinleri 4-5 gezek çylşyrymly bejermek, hatar keşleri gowşatmak, depelemek we ösümlikleriň kök ulgamyna dökünleri ulanmak ýaly çäreleri geçirmeli. Emma ekinler hiç ýerde köp gezek gaýtadan işlenmeýär, ýöne zerur mukdarda bejergiler kagyzlarda görkezilýär we tebigy ýagdaýda her güýzüň ahyrynda, özara hasaplaşyk döwründe kärendeçileriň girdejilerinden pul alynýar. Ähli amallar üçin töleg kärendeçiniň töleg kitaplaryndan çekler arkaly amala aşyrylýar. Mundan başga-da, traktor sürüjisine - “dizel ýangyjy üçin”, “minnetdarlygyň ýerine”, “işleri ýerine ýetireniňizde” aldamaýandygy üçin nagt pul tölemeli.
"Pagta döwlete tabşyrlanda, daýhanlary aç-açan talaýarlar"
Kärendeçiler üçin meýilnama gektardan 2000 kg, ýa-da her gektardan 20 sent. Hasyl 25-30 gün aralygynda üç gezek ýygnalýar. Ilki bilen saýlanan pagta iň gymmatly hasaplanýar, birinji synp hökmünde kabul edilýär we döwlet tarapyndan kesgitlenen iň ýokary satyn alyş bahasy tölenýär. Kärendeçileriň köpüsi ilkinji hasyly ýygnamaga synanyşýarlar. Ýöne olaryň käbiri, adatça ýerli eýeler we döwlet işgärleri, ahyrsoňy eýeçilik eder diýen umyt bilen kärendesine alýarlar - başda kimdir birini işe alýarlar ýa-da tölegsiz şäher ilatyndan kömek umyt edýärler. Ýygnalan kilogram pagta üçin 20 teňňe tölenýär. Emma käbir kärendeçiler şäherden getirilen kömekçilere "pul ýok", "Öz pagtamy özüm ýygaryn" ýa-da "Men sizi bu ýere çagyrmadym" sözleri bilen töleg tölemekden ýüz öwürýärler.
Traktor arabalarynda häzirki ýetişen pagtanyň her hasylyny satyn alyş bazasyna ýa-da gönüden-göni zawoda eltýäris. Mundan başga-da, şertnama laýyklykda hasylyň ekin meýdanyndan satyn alyş nokadyna eltilmegi alyjy, ýagny pagta zawody tarapyndan üpjün edilmelidir. Ýöne garyşyklar (ulag sargyt edip size gelýänçä!) kärendeçileri hasyl ýygnamak üçin ulag tapmaga ýa-da hakyna tutmaga mejbur edýär. Iň soňky hasaplamada bu ýagdaý göz öňünde tutulmaýar we pagta zawody pagta daşamak hyzmaty üçin pul alýar.
Ýöne bu pagta satyn alyş nokadyna eltilende ýüze çykýan talaňçylyk bilen deňeşdirilende ýönekeý bir zat. Ilki bilen kärendeçiler zawod laboratoriýasynyň işgärleri we pagta derejesini, çyglylygyny we hapalanmagyny kesgitleýän “Gosstandartyň” wekilleri tarapyndan talanýar. Jemi göwrümiň 24-28 göterimini dökýär, başgaça aýdylanda, her tonnadan 240-280 kg awtomatiki usulda dökülýär. Bu ýerde, birinji derejeli pagtany has pes we şonuň üçin arzan bahany kabul edip, synp taýdan aldap bilerler.
Soňra pagtaly traktor arabasy terezä durýar. Tereziçiler (“agram ölçeýänler”) hem her tonnany 80-150 kg azaltmaga çalyşýar. Olar diňe aldamakdan gorkýanlary prokurorlaryň garyndaşlary, Milli howpsuzlyk ministrliginiň işgärleri, ýerli polisiýa we ýerli administrasiýa (häkimlik)! Zawodda ýönekeý adamlar üçin jedel etmek we öz hukuklaryny goramak peýdasyz, prezidentiň ýörite buýrugy bilen pagtanyň çyglylygy we hapalygy üçin arzanladyş 2-5 göterimden geçmeli däldigini her kim bilýär. Emma zawodyň guradyjy we arassalaýyş otagynda “çygly” pagtany ýerleşdiririp muny talap etmäge synanyşyň. Bu bolmaz! Pagtany yzyna almaga, awtoulaga ýüklemäge, güne guratmaga, soň ýene ulag hakyna tutmaga, çig pagtany araba ýüklemäge we iki günden soň yzyna getirmäge mejbur ederler. Hiç kim bularyň hemmesini etmek we wagtyny ýitirmek islemeýär. Aç-açan talaňçylygyň şertlerine hemmeler razy bolýar.
Türkmenistanda pagta arassalaýyş pudagynda hususy gaýtadan işleýän kärhanalar ýok. 2014-nji ýylyň awgust aýyna çenli ýurtda 36 sany döwlet pagta öndürýän zawod bar, 159 satyn alyş (pagta ýygnamak) nokady bar.
Pagta gowşuranda daýhanlary aldamak, agram stansiýasynda agram salmak, derejä baha bermezlik bilen galplyk, çyglylygyň ýokary bolmagy we pagtanyň hapalanmagy üçin bularyň hemmesi pagta zawodynyň hünärmenleri, şol sanda laboratoriýa kömekçileri, tehnologlar, agramçylar, ammarçylar, esasy günäkärlenýän “Gosstandartyň” wekilleri - zawod müdiri. Bu, kärendeçileri aldamak arkaly artykmaç çig pagtany döretmek üçin edilýär, soň bolsa ... “eýýäm ýygnanan pagta” satyn almak isleýänlere satylýar.
Bu gizlin kezzaplyk şuňa meňzeýär: bir tonna 100-300 kilograma çenli resminamalary saklamakda sowatsyz we tejribesiz daýhanlary yzygiderli agramlaýan pagta fabrigi, özi üçin “pagta ätiýaçlygy” döredýär. Şeýlelik bilen, möwsümde 100 tonna ýa-da ondanam köp artykmaçlyk döredip biler. Soňra agramy alyjylary - meýilnamany ýerine ýetirip bilmeýän ýa-da has köp girdeji gazanmak isleýän şol daýhanlara satýar. Mary welayat, Ýolöten sebitindäki pagta zawodynda bir tonna pagtany 600-700 manata (210-245 dollar) satyn alyp bolýar. Satyn almagyň we satmagyň hemmesi kagyz ýüzünde bolup geçýär. Alyjy agram salýan adama hakyky pul töleýär we öz adyndan kwitansiýa berýär we şunuň ýaly kärendeçiniň şol senede 2,2 tonna pagta gowşurandygyny görkezýär. Kärendeçiniň pagta fabriginden pagta satyn almaga näme sebäbi bar? Ilki bilen zawodda pagta satyn alyp, meýilnamany ýerine ýetirer we ony ýerine ýetirmänligi üçin oňa garşy hiç hili talap bolmaz. Ikinjiden, alyjy maşgala üçin azajyk girdeji almagyna garaşýar, sebäbi 600-700 manat bahasy bilen zawodda bir tonna pagta satyn alanda, bu tonna üçin döwletden 1000 manat alar.
Käwagt “artykmaçlyk” diýilýän zat pagta zawodlarynda ýüze çykýar - bu galplyk sebäpli döredilen artykmaç mukdaryndan has köp pagta satylanda bolýar. Hasaplama wagtynda şeýle deňsizlik ýüze çykanda, "ot ýakýanlar" diýilýänler işe girizilýär we zawodda kiçijik ýangynyň döremegine sebäp bolýar. Ýangyn satyn alyş meýdançasynda-da, zawodyň önümçilik ussahanasynda, çig mal gaýtadan işlenilende hem bolup biler. Ýangynyň ýanmagyna ýol berilmeýär, ýangyn zawodyň ýangyn söndürijisi tarapyndan çalt öňüni alynýar we söndürilýär; Bu galplykda iň möhüm zat, ýangynyň özi hasabatda we resminamada ýazylmagydyr. Şonuň üçin köplenç 200 kg pagta hakykatda oda ýakylýar, ýöne resminamalarda 20 tonnanyň ýakylandygyny görkezip biler. Ýangynyň “hakykatyna” esaslanyp teswirnama düzülýär we hasabata gol çekilýär. Netijede, şeýlelik bilen, tebigatda ýok bolan ýa-da zawodyň “söwdagärleriniň” aşa köp satmagy başaran tonnalar ýok edilýär. Pagtanyň bellenen ýa-da satylan mukdaryny gizlemek üçin ot ýakmak, Türkmenistanyň ähli pagta arassalaýjy kärhanalarynda bolýar ...
Kärendeçiler diňe zawodda däl, eýsem hemme ýerde we her hili aldanýarlar. Dekabr aýynda hasyl ýygnamak döwrüniň netijelerine esaslanyp, özara hasaplaşyk diýilýär. Hemme zat hasaplanýar: ýylyň başynda näçe karz berildi, hasyl wagtynda näçe pul tölendi, tohum, hyzmatlar, dökünler, himiki serişdeleriň bahasynyň 50 göterimi aýrylýar we dürli aýyrmalar we hasaplar edilýär. Hasaplar geçirilende, buhgalterler we ykdysatçylar köplenç öz peýdasyna "ýalňyşýarlar". Mysal üçin, daýhan birleşiginiň, esasanam häkimýetiň dolandyrylyşyny saklamak baradaky şertnama laýyklykda, daýhanlar girdejileriniň 7 göterimini aýyrmaly, ýöne köplenç has köp hak alýarlar (10 göterime çenli). Bu ýagdaýda “güýçli” deliller ulanylýar, “Başlyk bilen gatnaşyklaryňyzy bozmaň”, “ahyrsoňy, olar hem siziň üstünlikleriňize gatnaşýarlar”, “nähilidir bir 2-3 göterim sebäpli garyp bolmarsyňyz.”
Ýollary bejermek we abadanlaşdyrmak üçin, Suw serişdeleri ministrliginiň, "Daýhanbank" döwlet täjirçilik bankynyň hyzmatlary, şeýle hem Gyzyl Ýarymaý Jemgyýetine, SHEJ (suw halas ediş jemgyýeti), tebigaty gorap saklamaga goşant goşmak, gazetlere we žurnallara ýazylmak we ş.m. üçin daýhanlardan pul saklanýar. Netijede, ýygnanan her tonna pagta üçin döwlet töleýän 1040 manadyndan (365 dollar) daýhanlara ähli kesilmelerden we aýyrmalardan soň 55 göterimden köp galmaýar. Kärendeçiler ýylyň karzy bolmazdan gutarsa begenýärler.
Maliýe infrastrukturasy (möhüm gurluşlar toplumy)
Daýhanlara hyzmat etmek bilen baglanyşykly ähli maliýe amallary, her ýyl “Türkmenpagta” döwlet karzyny açýan “Daýhanbank” döwlet täjirçilik bankynyň sebit bölümleriniň üsti bilen amala aşyrylýar. Prezidentiň 2012-nji ýylyň 20-nji ýanwarynda güýje giren “Türkmenistanda ýokary pagta hasylyny ösdürip ýetişdirmegi we pagta öndürijilerini ykdysady höweslendirmek barada” kararyna laýyklykda oba ýaşaýjylary tarapyndan berlen pagta satyn alyş bahasyna çenli 30 göterim töleg tölenýär. Döwlet, şeýle hem, daýhanlara çig malyň artykmaç hasylyny, şeýle hem gaýtadan işlemekden alnan çigit we sary uny Döwlet Haryt we Çig mal biržasy arkaly özbaşdak satmak hukugyny berýär. Şeýle-de bolsa, ýönekeý daýhanlar, meýilnamadan ýokary çig malyň ähmiýetsizligi, Döwlet gümrük we pagta söwdasy auksionyna gatnaşmagyň düzgünlerini we tertibini bilmezlik, garaşsyz birleşikleriň bolmazlygy, pagta öndürijiler kärdeşler arkalaşyklary we ş.m. alyş-çalyş işine gatnaşmaýarlar diýen ýaly.
Hasyl günlerinde, “Daýhanbank” el bilen saýlanan pagta üçin her ýyl dekabr aýynyň ahyrynda we ýanwar aýynyň başynda töleg geçirýär. "Daýhanbank" döwlete tabyn, onuň başlygy ýurduň prezidentiniň karary bilen bellenýär we işden aýrylýar.
Zähmet hakyny tölemek we öndürilen pagta üçin pul geçirmek derrew amala aşyrylýar. Muny bank wekilleri we daýhanlaryň özleri hem nygtaýarlar. Şeýle-de bolsa, özara hasaplaşyklar barada aýdylanda hemme zat aýdyň däl. Daýhan birleşikleri we beýleki gurluşlar oba ilatynyň sowatsyzlygyndan peýdalanýarlar we zähmet haklaryny tölemekden we önümlere pul geçirmekden mahrum etmäge synanyşýarlar. Mysal üçin, Mary, Daşoguz we Lebap welaýatlarynyň köpüsinde administrasiýa kärendeçilere şertnama bermezlige synanyşýar. Bu, hyzmatdaşlaryndan şertnamanyň şertlerini ýerine ýetirmegini ýa-da kazyýetde ýa-da beýleki edaralarda hukuklaryny goramagyny talap edip bilmezlikleri üçin daýhanlary garaňkyda goýmak üçin edilýär. Şol sebäpli köp daýhan öndürilen çig pagtanyň her tonnasyna näçeräk bergidilidigini, hyzmatlar üçin haýsy mukdarda saklanýandygyny, sosial üpjünçilik üçin, daýhan birleşiginiň administrasiýasyny goldamak, daşky gurşawy goramak we beýleki dürli jemgyýetler we guramalar üçin näçeräk çykarylandygyny bilenoklar. Ähli kesilmelerden we aýyrmalardan soň pagta önümçiliginden alnan umumy girdejiniň mukdary, hatda hasyly 20 gektardan ýa-da ondan köp bolan daýhanlar üçinem ep-esli azalýar.
Girdeji barada aýdanymyzda, kärendeçiniň alýan umumy girdejisini ähli maşgala agzalarynyň arasynda paýlamalydygyny, soň bolsa suratyň beýle bir guwandyryjy däldigini aýdyp bilmeris. Mysal üçin, 3 gektar kärendesine berlen ýer bir maşgala agzasynyň adynda hasaba alyndy we bu ýerden 6 tonna pagta ýygnalyp satyldy. 6240 manat (tonna 1040 manat) mukdarda alnan girdeji resmi metbugat tarapyndan diňe şertnama we ýer kärendesi şertnamasy baglaşylan kärendeçä degişlidir. Netijede, adam mynasyp girdeji gazandy. Şeýle-de bolsa, bu girdeji beýleki maşgala agzalaryna-da degişlidir, sebäbi ýazdan güýze çenli bu ugurda işlediler. Jemi girdeji 4-5 uly maşgala agzasynyň arasynda bölünende, her işgäri boýunça göwrümi iň pes derejä çenli azalýar. Şeýle-de bolsa, häkimiýetler oba ilatynyň adam başyna düşýän hakyky girdejisini aýan etmeýärler.
“Türkmenpagta” döwlet konserni kärendeçilere özleri bilen baglaşylan şertnama laýyklykda tohum, dökün, ekin ekmek we ekiş üçin ýer taýýarlamak we beýleki zerur işleri ýerine ýetirmek üçin maliýe serişdeleri bilen subsidiýa berýär. Kärendeçilere barlag depderçesi berilmelidir. Şeýle-de bolsa, daýhan birleşikleriniň başlyklarynyň köpüsi, dürli bahana bilen ýönekeý obalylaryň sowatsyzlygyndan peýdalanyp, kärendeçileriň barlag kitaplaryny birleşigiň tagtasynda goýmaga synanyşýarlar. Geňeşiň barlag kitaplary bilen galplyk etjekdigini bilip, diňe iň tutanýerli we birkemsiz daýhanlar, bu kitaplaryň olara berilmegini üpjün edýärler. Daýhan birleşiginiň tagtasyndaky barlag kitaby, bu hyzmatlar asla berilmese-de, kärendeçilere hödürlenýän hyzmatlar üçin aýyrmalary aýyrmaga mümkinçilik berýär.
2008-nji ýylda Prezident G. Berdimuhammedow täze meýilnama laýyklykda daýhanlardan pagta satyn almagy wada berdi: daşary ýurt walýutasynda 50 göterim, manatda 50 göterim. Bahanyň GTSBT (Döwlet haryt çig mal biržasy) auksionynda kesgitlenjekdigi çak edildi. Şeýle-de bolsa, 6 ýyl geçdi we bu shema işlemedi, daýhanlar bilen özara hasaplaşyklar diňe milli walýutada edilýär;
Hasabat
Çig pagta gaýtadan işleýän önümleriň esasy eýesi "Türkmenpagta" döwlet konserni, çig maly gaýtadan işlemek netijesinde alnan önümleriň mukdary, pagta süýüminiň içerki dokma önümleriniň fiziki göwrümi, öndürijiler we daşary ýurtly sarp edijiler, walýuta girdejileriniň mukdary barada halka hasabat bermeýär. Aýry-aýry süýümleri, tohumlary we çig pagta gaýtadan işleýän beýleki önümleri satmak baradaky maglumatlar auksionlaryň netijelerine esaslanyp bir birža tarapyndan yzygiderli çap edilýär. Şeýle-de bolsa, anyk we umumylaşdyrylan sanlar, tonna, mukdar berilmeýär.
Pagta bilen baglanyşykly ähli zynjyr, önümçilikden (döwlete degişli ýerlerde) we zähmet haklaryndan çig gaýtadan işlenen önümleri satmakdan we taýýar dokma önümlerini eksport etmekden başlap, döwletiň gönüden-göni gatnaşmagynda we berk gözegçilik astynda amala aşyrylýar. Pagta gaplarda bolansoň, geljekki ykbaly baradaky maglumatlar gizlenýär we toparlara bölünýär ýa-da göterim hökmünde berilýär, bu bolsa hakyky sanlary we göwrümini kesgitlemegi mümkin däl edýär.
Mysal üçin, neşir edilen 103,4 göterimiň aňyrsynda näme gizlenip bilner? Goskomstat munuň önümçilik, gaýtadan işlemek, eksport we girdeji taýdan geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende ýylyň birinji ýarymynyň netijesidigini habar berdi. Munuň hemmesiniň hiç hili aýratynlygy ýok, şonuň üçin 8-9 aý bäri pagta meýdanynda zähmet çekýän ne halk, ne-de pagta öndürijiler döwlet gaznasyna näçe tonna pagta we serişdäniň girendigini bilmeýärler. Ýerli pagta öndürijileri we daşary ýurtly alyjylar pagta süýümini we beýleki önümleri, şeýle hem dokma önümlerini satmakdan alnan daşary ýurt walýutasynyň mukdary barada maglumat almaýarlar. Satuwdan alnan girdejini kimiň we nädip dolandyrýandygy barada halk garaňkylykda galýar we pagta pudagyny ösdürmek gaznasyna, haýsy maksatlar üçin we haýsy mukdarda pul ulanylýar, haýsy enjam satyn alynýar bilmeýärler. Uzak möhletleýin maglumat ýetmezçiligi ilatyň arasynda ýygnan pagtanyň geljekki ykbaly bilen baglanyşykly hemme zada biperwaýlygy döretdi.
Bu aralykda dünýä bazarynda pagtanyň bahasy üýtgeýär. 2010-njy ýylyň noýabr aýynda Nýu-Ýork bir biržasynda bir funt üçin 1,3863 dollar bolan bolsa, eýýäm 2011-nji ýylda pagtanyň bahasy 44 göterim ýokarlandy we bir funt 2 dollar boldy. 2014-nji ýylda bir funt pagta ortaça 75 sent töweregi boldy.
2011-nji ýylyň fewral aýynda G. Berdimuhammedow pagta daýhanlary tarapyndan meýilnamalaşdyrylan satmagyň täze prosedurasyny yglan etdi. Bu täze düzgünlere laýyklykda, pagta öndürijilere artykmaç çig pagtany gaýtadan işlemekden alnan süýüm, tohum we çigidi satmak mümkinçiligi berilýär. Döwlet baştutanynyň buýrugynda aýdylyşy ýaly, muny özbaşdak ýa-da “Ak Altyn” söwda kärhanasynyň, şeýle hem Döwlet haryt we çig mal bir biržasynda ýa-da satyn alyş bahalaryndan “Türkmenpagta” döwlet konsernine satyp bilerler. Şeýle-de bolsa, bu möhüm maglumatlar pagta öndürijilerine has elýeterli görnüşde hiç wagt getirilmedi. Dünýä bazaryndaky pagtanyň hakyky bahalary baradaky maglumatlar hem olar üçin elýeterli däl, bu bir tonna pagta öndürmekden näçeräk alýandyklaryny we daşary ýurt bazarynda satmak arkaly döwletiň näçeräk gazanýandygyny deňeşdirmäge mümkinçilik bermeýär. Mery welaýatly daýhan hünärmenimiziň pikiriçe, maglumatlaryň gizlenmegi we elýeterli bolmazlygy bir maksat bolup durýar: öndürijiler gahar-gazap we nägilelik üçin sebäp bolmazlygy üçin satyn alyş bahalarynyň we pagta üçin beýleki tölegleriň ýokarlanmagyny talap etmezler; . Maglumat ýok - gürleşjek zat ýok, talap etjek zat ýok.
Ýerli önümçilik we eksport
Garaşsyzlygyň 23 ýyllygynda ozal çäkli kärhanalar tarapyndan wekilçilik edilýän Türkmenistanyň dokma senagaty düýpgöter özgerişleri başdan geçirdi. Täze önümçilik zawodlary we kärhanalary bilen giňeldi we häzirki zaman tehnologiki enjamlar bilen enjamlaşdyryldy. Bularyň hemmesi dokma pudagyny nebit we gaz toplumyndan soň ýurduň ykdysadyýetinde ikinji orna çykardy. Jemi içerki önümdäki paýy 13 göterime golaý. 1992-2004-nji ýyllar aralygynda açyk çeşmeleriň we habar beriş serişdeleriniň habaryna görä dokma pudagynyň ösüşine 1,3 milliard ABŞ dollary maýa goýuldy. Jemi mukdaryň üçden biri daşary ýurt maýa goýumlaryndan - Türkiýe, Günorta Koreýa, Ýaponiýa we käbir Ýewropa ýurtlaryndan ybaratdy. Netijede, içerde gaýtadan işlenen süýümiň paýy 1990-njy ýylda 4 göterimden 2004-nji ýylda 38 göterime çenli ýokarlandy.
2007-nji ýyldan soň dokma senagaty maýa goýumlaryny almagy we täze kärhanalar bilen giňelmegini dowam etdirdi, bu bolsa 2014-nji ýylyň başyna çenli ýurtda süýümi gaýtadan işlemegiň umumy mukdarynyň 70 göterime ýetmegine mümkinçilik berdi. 2016-njy ýyla çenli bu pudaga jemi 2 milliard ABŞ dollarynyň maýa goýuljakdygy habar berildi. Çig malyň eksportynyň paýy ýylsaýyn azalýar we taýýar önümleriň eksportynyň derejesi ýokarlanýar. Dokma senagaty ministrliginiň habaryna görä, kärhanalarda öndürilen taýýar önümleriň 80 göterimi dünýä belli “Cosko”, “Miss Erika”, “Bonton”, “Ikea”, “Sears”, “Wal-Mart”, “Polo”, "JC Penny", "Bershka", "Nautika", "Vespolino" markalarynda öndürilýär we bu önümler dünýäniň 70-den gowrak ýurdunda sarp edijiler tarapyndan isleg bildirilýär.
Süýümiň eksporty barada aýdanymyzda, onuň hili barada gürleşmeli. Käbir pagta öndürýän zawodlarda, umumy göwrümi gözläp, önümleriň hili bilkastlaýyn peselýär. Mysal üçin, Köneürgenç, Gubadag etraplary we Daşoguz welaýatynyň Görogly sebiti, Lebap welaýatynyň Atamyrat şäheri (öňki Kerki), Halaç, Garaşsyzlyk etraplary, Mary welaýatynyň Baýramaly, Sakarçäga, Ýolöten etraplaryndaky zawodlarda, Ahal welaýatynyň Bäherden we Kaka etraplary, süýümli pagatalar bilen çyglylygy we bugy ulanýarlar. Bu, her bir gysylan pagta agram goşmak we öndürilen süýümiň umumy agramyny ýokarlandyrmak üçin edilýär. Ýygy-ýygydan pes hilli we ähmiýetli beýleki gaýtadan işlenen önümler - tohum, çigit, pagta ýüň - süýüm haltalaryna gaplanýar.
Bir wagtlar GTSBT üsti bilen Türkmenistandan pagta süýümini satyn alýan daşary ýurt kompaniýalary çig malyň hiliniň pesligi sebäpli uly ýitgi çekdi. Kompaniýalar bir biržada geleşikler baglaşdylar we ähli resminamalar Aşgabatda tamamlanandan soň sebitlere pagta süýümleri iberilip başlandy. Zawodyň wekilleri ilki bilen ýokary çyglylyk bilen tohum, çigit we pagta gaýtadan işleýän beýleki ikinji derejeli önümler bilen doldurylan ýokary hilli süýümli öňümleriň ýerine daşary ýurtlulary aldatmaga synanyşdylar. Şeýle ýagdaýlar Lebap we Daşoguz welaýatlarynyň zawodlarynda ýüze çykdy.
Soňra daşary ýurtlular öz wekillerine ýerinde çalt seljerme geçirip, süýümleriň hilini kesgitlemek üçin zerur göçme enjamlar bilen üpjün etdiler. Şweýsariýadan Bahram atly Daşoguz şaýolundaky bir kompaniýanyň wekili, ähli zerur ekspress analizatorlar bilen üpjün edilenden soň, pagta zawodlarynyň beýle hiläniň mundan beýläk işlemejekdigini bilip, aldaw işini bes edendigini aýtdy. Onuň pikiriçe, pes hilli süýüm ýa-da beýleki gaýtadan işlenen önümler bilen garylan pagta Türkmenistanyň içerki kärhanalaryna öndürilýär, bu öndürilen ýüplügiň hiline we netijede dokma önümleriniň hiline täsir edýär. Mysal üçin, Bagram Görogly obasyndaky jorap we trikotaž fabrigiň adyny aýtdy, sarp edijileriň pikiriçe, bir gezek ulanylýan jorap öndürýär - könelýär, ýyrtylýar, zyňýaň. Bu zawodyň pes hilli önümleri ýerli ilatyň arasynda isleg bildirmeýär, ýöne Goranmak ministrliginiň zerurlyklaryna, internatlara, garrylar we maýyplar üçin öýlere, beýleki jemgyýetçilik guramalaryna ýa-da goňşy ýurtlara ynsanperwer kömegi hökmünde iberilýär.
Türkmenistanyň Dokma senagaty ministri Saparmyrat Batyrowyň 2014-nji ýylyň iýun aýynyň ahyrynda Ministrler Kabinetine hödürlän hasabatynda 2013-nji ýylda bu pudak egriji, dokma, boýag zawodlary, 17 tikin kärhanasy, 7 ýüpek kärhanasy, 2 ýüň gaýtadan işleýän kärhana ýaly 32 dokma toplumyny öz içine alýan 74 kompaniýadan ybaratdygy aýdylýar. Bu pudaklaryň ýyllyk önümçilik kuwwaty 200 müň tonna ýüplük, 190 million inedördül metr pagta mata, 11 müň tonna trikotaž, 8 müň tonna ter mata we 80 million birlik trikotaž we tikin önümleri. Häkimiýetleriň pikiriçe we 2020-nji ýyla çenli döwür üçin dokma pudagyny ösdürmek üçin tassyklanan maksatnama laýyklykda, pagta öndürýän her bir sebitde gaýtadan işleýän kärhanalar gurulmalydyr. Olaryň işe girizilmegi Türkmenistana ýylda 500 müň tonna pagta süýümini gaýtadan işlemäge mümkinçilik berer. 2020-nji ýyla çenli ýüplük önümçiligi ýylda 350 müň tonna, pagta mata - 580 million inedördül metre enli, çig ýüpek - 720 tonna çenli ýokarlandyrylar. Türkmen dokma önümleri esasan ABŞ, Kanada, Russiýa, Türkiýe, Hytaý, Ukraina, Germaniýa, Italiýa we Angliýa eksport edilýär.
Süýüm we taýýar dokma önümleriniň eksporty barada aýdanymyzda, häzirki wagtda açyk metbugatda hiç hili maglumatyň ýokdugyny bellemelidiris, şonuň üçin bu işiň bu tarapynyň hem aç-açan däldigini öňe sürmäge ähli esaslar bar. Prezident, senagatyň eksport mümkinçiliklerini giňeltmändigi üçin Dokma senagaty ministrliginiň ýolbaşçylygyny kemsidýär. Şeýle-de bolsa, ministrligiň bir çeşmesiniň habaryna görä, Döwlet Söwda we Kärdeşler arkalaşygynyň we Biržanyň üsti bilen amala aşyrylsa-da, süýüm we taýýar önümleriň eksporty henizem häkimýet, döwlet işgärleriniň bähbitleri, bulam-bujarlyk, korrupsiýa we söwda bilen baglanyşyklydyr.
“Adamlar bize daşary ýurtdan jaň edýärler, önümlerimizi wasp edýärler, yzygiderli we köp mukdarda satyn almaga taýýardyklaryny mälim edýärler, emma ministrligimiziň daşary bazara özbaşdak girmäge, hyzmatdaş gözlemäge we olar bilen aragatnaşyk gurmaga hukugy ýok. Ähli meseleler, ilkinji nobatda, Ministrler Kabinetinde çözülmeli. Ol ýerden öňe gidişlik berilýänçä ne ministrlik, ne birža, ne-de başga bir gurluş barmagy göterip bilmez. Biziň ýolbaşçylygymyz hemişe günäkär bolup galýar”-diýip, Dokma senagaty ministrliginiň çeşmesi aýtdy.
Onuň sözlerine görä, pagta süýümini we taýýar önümleri eksport etmek ýurduň býudjeti üçin gaty girdejili çeşmesi bolup durýar, ýöne eksport girdejilerine gözegçilik etmek ýaly bu girdejili iş prezidente ýakyn adamlar tarapyndan amala aşyrylýar. Içerki we daşary ýurtly kompaniýalaryň arasynda bu ýurda diňe prezidente ýakyn adamlara täsir edýän kompaniýalara rugsat berilýär.
Dokma senagatynda hakyky ýagdaý, esasanam taýýar önümleriň satylmagy bilen, ýakynda ministr S.Batyrowa birnäçe gezek käýinç beren we oňa "soňky duýduryşlary" beren döwlet baştutanynyň arasynda-da begenç ýok. Şeýle-de bolsa, ministriň işden aýrylmagy ýa-da beýleki wezipeli adamlary jezalandyrmak howpy bu pudakdaky ýagdaýa täsir etmedi. Netijede, 2014-nji ýylyň 11-nji sentýabrynda prezident Batyrowy işinden boşatdy (2012-nji ýylda Ahal welaýatyndaky Gökdepe pagta egriji fabriginiň müdiri bolan Batyrow, goşmaça dalaşgärleriň biri hökmünde prezident saýlawlaryna gatnaşdy - ANT bellik). Öňki dolandyryjynyň garşysyna bildirilýän talaplaryň arasynda iň uly isleg bildirilýän önümleriň satylmagy bilen baglanyşykly ýüze çykýan bazar gözleg meselelerine üns bermezlik bar. Şeýle hem, pudak ýolbaşçylarynyň dokma kärhanalaryny we enjamlaryny döwrebaplaşdyrmak üçin degişli işleri alyp barmaýandygy we isleg bildirýän hünärmenleri taýýarlamak işiniň kanagatlanarly alnyp barylmaýandygy aýdylýar. Täze ministr hökmünde ozal ministriň orunbasary wezipesini ýerine ýetiren T. Gurbanmämmedow bellendi.
Iň uly kärhanalar Aşgabat, Gökdepe, Gypjak, Baharly, Baýramaly dokma toplumlary, Ruhabat jins toplumy we pagta egriji we boýalan garyşyk matalary öndürýän “Ahal”, “Bahar”, Maryda “Yeniş”, Ýolötende “Bezeg”, Türkmenabatda şal öndürýän karhanalar toplumlary.
Ministrligiň daşary ýurtly hyzmatdaşlar bilen bilelikde gurlan birnäçe kärhanasy bar. Bu kärhanalaryň köpüsi, ozalky prezidentiň döwründe haçanda ýurt öz serişdeleriniň ýiti ýetmezçiligini başdan geçirende we daşary ýurt maýa goýumlaryna mätäç wagty döredilipdi. Bularyň arasynda 2000-nji ýylyň fewralynda “Çalyk Holding” (Türkiýe) kompaniýalary bilen bilelikde 32 göterim paýy bolan “Türkmenbaşy Dokma Kompleksi” kärhanasy, 10 ýyl möhlet bilen 142,8 million dollar karz beren “Mitsubishi Corporation” (Ýaponiýa) bar. Ýyllyk önümçilik mukdary takmynan 76 million dollar, önümleriň 90 göterimi eksport edilýär. Türk telekeçileri, 100 million dollar bahasy bolan “Türkmenbaşy Jeans Complex” dokma fabriginiň ygtyýarly paýtagtynda-da paýyna eýe. Bu zawod her ýyl 13,4 müň tonna ýüplük, 15,3 million çyzykly mata, 3,5 million bölek taýýar eşik öndürýär we bu önümiň hemmesi daşary ýurtlarda satylýar.
Zawodyň web sahypasyna görä Türkmenbaşy Jeans toplumynyň taýýar önümleri ABŞ, Ispaniýa, Türkiýe, Russiýa, Çehiýa, Slowakiýa, Angliýa, Wengriýa we Polşa eksport edilýär. Zawodyň müşderilerine «Levi’s», «Lee», «Wrangler», «Cherokee», «Foot Locker», «Nautica», «Wal-Mart», «Target», «VF Corporation», «Marc Ecko» (ABŞ), «H&M», «Lindex», «Gekås Ullared» (Şwesiýa), «Tesco», «Debenhams» (Angliýa), «Celio», «La Redoute» (Fransiýa), «Mango», «Bershka», «Lefties» (Ispaniýa), «C&A» (Gollandiýa), «X-Side» (Polşa), «LC Waikiki» (Türkiýe) ýaly markalar girýär. «Levi’s» ýakynda paýtagtyň täze Berkarar söwda merkezinde resmi taýdan hödürlendi.
Sözsoňy
2013-nji ýyl hasabatynda pagta hasyly wagtynda mejbury zähmet tejribesini ýok etmek üçin käbir teklipler bar. Şeýle-de bolsa, 2014-nji ýylda seljerilen ýyl bu teklipleriň we maslahatlaryň Türkmenistanyň hökümeti derejesinde ara alnyp maslahatlaşylmajakdygyny görkezdi. Mundan başga-da, türkmen işgärleri bir tarapdan pagta ösdürip ýetişdirmegiň girdejisini ýokarlandyryp biljek we beýleki tarapdan bu ugurda mejbury iş güýjüni azaldyp biljek ykdysady ýa-da tehniki gurallary ulanyp bilmediler.
Bu aralykda, ýurtda bu meselede ýagdaýy gowulaşdyrmak üçin ähli mümkinçilikler bar. Ykdysady ösüş ministrliginde Bähbitli meýilnamalaşdyryş we ösüş instituty bar, onuň işgärleri edip bilerler we etmeli! - raýatlaryň pagta ýygmaga gatnaşmagy bilen baglanyşykly ähli taraplary öwreniň, şol sanda oba hojalygy önümçiliginden uzakda we oba hojalygynda el zähmetiniň paýyny azaltmak üçin ýakyn ýyllarda hereket meýilnamasyny hödürläň. Ýurtda täze pagta ýygnamak enjamlaryny satyn almak üçin maliýe mümkinçilikleri bar we bar bolan iki oba hojalyk uniwersitetinde pagta pudagynda zähmet mehanizasiýasy boýunça ýokary hünärli hünärmenleri, agronomlary, inženerleri, dolandyryjylary, seleksionerleri we himiýa öndürijileri taýýarlamaga kömek edip biljek daşary ýurtly mugallymlary çagyrmak üçin şertler bar. Hemme zat bar, diňe, belki-de kiçijik bir isleg ýok - adamlaryň işini aňsatlaşdyrmak, pudagyň ähli gurluşynda özgertmeler geçirmek, bazar ykdysadyýetiniň kanunlaryna laýyklykda iş alyp barmak islegi ýok.
Her niçigem bolsa, netije lapykeçdir: ýer dolandyryşy, pagta öndürmek we satmak bilen baglanyşykly häzirki çylşyrymly, bulaşyk we düşnüksiz ulgam aldaw üçin şert döredýär we daýhanlara has gowy netijeler bermäge itergi bermeýär.
2015-nji ýylyň 1-nji ýanwaryndan başlap, milli walýuta, türkmen manaty 23 göterim pese gaçdy, bu bolsa daýhanlaryň zähmetini hasam peseldýär. Türkmen daýhanyna goldaw bermek üçin hökümet satyn alyş bahalaryny ýokarlandyrmak üçin täzeden gözden geçirmeli.
