BMG Baş Assambleýasynyň indiki mejlisi üçin Türkmenistanyň Prezidentiniň ABŞ-a boljak sapary eýýäm köp teswir döredýär, bu sapar ýakynlaşanda artar.
Elbetde, munuň esasy sebäbi, ýakyn wagtda boljak saparyň Berdimuhamedowyň wezipesine girişeli bäri başdan geçirenleriniň hemmesine iň köp tomaşa edilmegidir. Öňki saparlarynyň we beýleki döwletleriň ýolbaşçylary bilen geçiren duşuşyklarynyň hemmesinde diýen ýaly özüni görkezmek synanyşygyny bardy, özüni dindar musulman hökmünde (Saud Arabystanyna sapary), sebitleýin hyzmatdaş hökmünde (ŞHG sammiti üçin Astana we Bişkek sapary) we hemme ýerde; ilkinji nobatda, energiýa çeşmeleriniň ägirt uly ätiýaçlyklarynyň eýesi hökmünde Moskwa we Pekine eden saparlarynda.
Şeýle-de bolsa, BMG energiýa ätiýaçlyklarynyň elýeterliligi meselesiniň özlerinde möhüm ähmiýete eýe bolan birneme üýtgeşik platforma. Türkmen häkimiýetleriniň toparynda bar bolan maksatlar köpden bäri hiç kimi geň galdyryp bilmedi. “Baky oňyn bitaraplyk” baradaky jümleler eýýäm şol bir münberden öňki prezident Nyýazowyň agzyndan aýdylýardy. Adam hukuklaryny goramak babatynda umumy kabul edilen kadalara hormat goýmak we berjaý etmek baradaky beýannamalary, täze prezidentiň dodaklaryndan eşidiljekdigi şübhesiz, BMG-nyň dürli gurluşlarynyň Türkmenistany adam hukuklarynyň umumy bozulmagy bilen baglanyşykly ýiti tankyt etmegine päsgel bermedi. Mysal üçin, jenap Berdimuhammedow BMG-nyň jyns taýdan kemsitmegiň ähli görnüşleriniň öňüni almak baradaky konwensiýasynyň sekretariatynyň eýýäm düzülen soraglaryna jogap hökmünde näme aýdyp biler? Şol bir anyk jogaplar berilmeli gaty anyk soraglar bardy. Mysal üçin, Türkmenistanyň çäginde ýaşaýan we ene dilini öwrenmek üçin ýekeje medeni merkezi ýa-da ýekeje mekdebi bolmadyk halk buluçlylaryň ykbaly nähili? Muňa garamazdan, beýleki - türkmen däller ýaly - Türkmenistanda ýaşaýan halklar. Näme üçin türkmen mekdeplerinde kowulmak howpy astynda türkmen dälleriň hemmesi özbekleriň we ruslaryň gür ýaşaýan ýerlerinde-de milli türkmen eşiklerini geýmäge mejbur edilýär? Näme üçin şaýy metjitleri ýok? Näme üçin diňe azlyklaryň dillerinde bolsa-da, beýleki ýurtlardan gazetlere we žurnallara ýazylmak gadagan? Bu konwensiýa laýyklykda şeýle köp sanly sorag bar.
Iki ýyldan gowrak wagt bäri Sekretariat, Türkmenistanda ilkinji nobatda iň gadymy daşky gurşaw guramalary näme üçin ýapyldy diýen soraga jogap alyp bilmedik Orhus konwensiýasy barada edil şonuň ýaly soraglar berilip bilner. Emma Orhus konwensiýasy BMG-nyň konwensiýasydyr.
BMG-nyň Çagalaryň hukuklary konwensiýasynyň sekretariatynyň soraglaryna Türkmenistan ýeterlik jogap bermäge synanyşana meňzeýärdi - kanunçylyk derejesinde çaga zähmeti gadagan, ýöne türkmen bazarlaryndan geçen badyňyza düşünip bilersiniz, bu ýerde hemme zat tertipli däl - çagalar ulular bilen deň derejede işleýärler. Bilim pudagynda bolsa diňe bir kiçijik ädim ädildi - okuwyň dowamlylygy ýokarlandy. Indi okuw meýilnamalaryna çynlakaý garamak üçin ýeterlik batyrlyk ýokdy. Uniwersitetlerde beýleki milletleriň dillerinde bilim hiç haçan ýüze çykmady, “Ruhnama” atly ideologiki janawer henizem bilim işinde ulanylýar. Uniwersitetlere döwlet tarapyndan bellenen dereje türkmen ykdysadyýetiniň, ilkinji nobatda ýaşlaryň öwrenmek islegini kanagatlandyrmaýar. Häkimiýetler goşmaça bilimi hem gadagan edýärler we daşary ýurda okamak üçin syýahat birnäçe kanunlar bilen çäklendirilýär.
Häzirki wagtda BMG-nyň esasy resminamalarynyň biri - Ykdysady, durmuş we medeni hukuklar baradaky halkara şertnama üçin hasabat taýýarlanýar. Ýöne Türkmenistanyň häkimiýetleri bu hasabatda näme aýdyp bilerler, ykdysadyýetde - pagta öndürijiler we beýleki daýhanlar henizem döwletiň guly bolmagyny dowam etdirýärler we zähmetiniň netijelerini peýdalanyp bilmeýärler we aslynda başga iş we ýaşaýan ýerini saýlamaga hukuklary ýok, we şol sanda şäherlerde hem? Sosial gatlaklar hakda näme? Berdimuhammedowyň häkimiyet döwründe tire-taýpa esaslaryna esasan eýe bolupdy. Diňe milli azlyklaryň däl, eýsem türkmenleriň ideologiki däl medeni hukuklary-da iň aç-açan bozulýar. Ähli teatr eserlerinde, aýdymlarda, prozada, poeziýada, köpçülikleýin habar beriş serişdelerinde umumy senzura höküm sürýär, diňe häkimiýetler tarapyndan barlanan we tassyklanan maglumatlara rugsat berilýär. Prezident Berdimuhamedowyň BMG mejlisinden aýtjak zady şu? Ýa-da ol oruntutary ýaly, Türmenbaşizmiň ideologlaryndan biri, Türkmenistanyň Daşary işler ministri Raşid Meredowyň türkmen Gebbelsiň ulanyş usuluna ýüz tutarmy? Bir wagtlar iň abraýly adam hukuklary guramasyny, Polşanyň Helsinki Adam Hukuklary Gaznasyny, dargadyjy gurama we BMG komitetleri üçin adam hukuklary barada goşmaça resmi hasabatlary düzen tanymal adam hukuklaryny goraýjylary diýip atlandyrmagy başaran adam. Meredow kömek eder!Ýöne şeýlebir kömek eder welin, Berdimuhammedowyň utançdan çykmagy üçin kän wagt gerek bolar.
Nyýazow adam hukuklaryny goraýjy aktiwistleriň, jemgyýetçilik guramalarynyň, ÝHHG-nyň we BMG-nyň tankytlaryna üns bermedi. Emma täze prezident syýasy geljege umyt baglaýar. Ol diňe adam hukuklary babatynda abraýy gaty şübheli ýurtlarda kabul edilmegini islemeýär. We dine Kondoliza Raýs we beýleki günbatar diplomatlarynyň adam hukuklary baradaky soraglaryny diňlemeýär. Gaz ätiýaçlyklary bu ýerde kömek etmez, bu soraglar şeyle-de berler. Olar köpçülige aýan edildi we jogaplara garaşarlar!
Onda Türkmenistanyň prezidenti BMG-nyň baş edarasyna näme getirer? Meredow tarapyndan ýazylan bitaraplyk we ş.m. hakynda köne propaganda bilenmi? Ýa-da adam hukuklary boýunça indiki (aslynda üçünji, parallel) komissiýanyň guralyşy barada maglumat bilen? Ol ýerde syýasy tussaglar hakda näme diýer? Garyndaşlyga esaslanýan repressiýa barada näme diýer? Kazyýet tarapyndan höküm çykarylmasa-da, ýurtdan çykmak gadagan edilen raýatlaryň ullakan “gara sanawlary” barada näme diýer? Türkmenistanyň polisiýasy tarapyndan iň ýakyn garyndaşynyň ýolbaşçylygyndaky ýurduň raýatlaryna garşy terror barada näme diýer? Bu we beýleki köp soraglaryň jogaplaryny goş-golamlarynyň arasynda göterermi? Ýa-da belki şu wagt gitmezlik has gowudyr, ýöne ilki bilen bu soraglaryň hemmesine özüňiz jogap bermäge synanyşyň we BMG münberinde masgara bolmaň?
Mämmet Garryýew.
Хроника Туркменистана
