"Olaryň hemmesi alyndymy?" diýip prezident sorady.
"Hemmeler" diýip ministr jogap berdi ...
"Bolýar. Derňewiňizi aç-açan we aýdyň geçiriň".
Bir aý çemesi öň, Türkmenistanyň güýç gurluşlarynyň wekilleri bilen geçirilen ýygnakda Prezident Nyýazow Döwlet howpsuzlyk ministriniň ýerasty toparyň ýatyrylmagy baradaky hasabatyny diňledi “... bidüzgünçilik işlerini guramak bilen baglanyşykly jenaýat işleri Türkmenistanda we ilatyň arasynda nägilelik döretmek üçin töhmetçilikli maglumatlary ýygnamak”. Mundan başga-da, gizlin agzalaryň biriniň “halk arasynda nägileligi ýaýratmak we hökümete garşy nägilelik bildirmek üçin gizlin maglumat ýygnamak usullary bilen taýýarlanandygy” aýdyldy. We “... bu okuwdan soň, ony ýörite daşary ýurt aňtaw gulluklary we garşydaş merkezleri maksatlary üçin ulanyp başlaýarlar.”
Şeýlelik bilen, on ikinji gezek Türkmenistanyň ýörite hyzmatlary bu çärä gelip, döwletiň duşmanlarynyň, içalylarynyň we duşman hakyna tutulanlaryň hüjümlerini bes etdi. Mundan başga-da, diňe bir olaryň işleri däl, eýsem daşary ýurt ilçihanalarynyň wekilleriniň üsti bilen amala aşyrylýan eýeleri bilen aragatnaşyk kanallary hem açyldy. Mundan başga-da, tussag edilenler duşman içalylaryny Türkmenistanyň çäginden alyp barýandyklaryny boýun aldylar.
Garaz, türkmenleriň ýörite hyzmatlaryny ministriň ýazgarýan çykyşynda aýdan we dymýan birnäçe görnüşleri bolmasa, gizlinlikde içalyçylykda ýeňilmegi bilen gutlap bolar.
Şeýlelik bilen, tutulan "içalylaryň" biriniň tälim alan ýerini bozýan we içalyçylyk merkezleri ýüze çykdy ... Polşanyň Helsinki Adam Hukuklary Gaznasy, takmynan 15 ýyl bäri “Halkara Adam Hukuklary okuwlaryny” alyp barýan iň abraýly adam hukuklary guramasydyr. Gumanitar hukuk boýunça öňdebaryjy hünärmenleriň dürli ýurtlardan öwredýän ýyllary. Meşhur adam hukuklary guramasynyň Donetskden bir bölümi hem şol “merkezlerin” hataryna girdi.
“... aç-açan prowokasiýa häsiýetli maglumatlary” ýygnan daşary ýurt içalylary daşary ýurt metbugat jurnalistleri boldy: BBC radiosynyň işgäri Lýusi Aş we Fransiýanyň "Galaxie Presse" teleýaýlym kompaniýasynyň işgärleri. Olaryň hemmesi dürli döwürde Türkmenistana professional maksat bilen - dünýäniň iň ýapyk ýurtlaryndan biri hakda iň bolmanda käbir materiallary ýygnamak üçin geldi. Tussag edilen “içalylaryň” habarçylary ÝHHG-nyň işgäri we Türkmenistandaky Fransiýanyň ilçihanasynyň medeni geňeşçisi bolup çykdy, wideo düşürmek üçin "içalylara" wideo kamera bermek gowşuryldy.
“Ýörite daşary ýurt ýörite hyzmatlary we zyýanly merkezler” ABŞ-nyň Döwlet departamenti tarapyndan maliýeleşdirilýän Azatlyk radiosynyň (Azatlyk) türkmen gullugy boldy. Hut “Azatlyga” “içalylardan” biri hasabatyny açyk rejimde telefon arkaly iberdi. Bu, ABŞ-nyň hökümetine "ýörite hyzmatlary we zyýanly merkezleri" maliýeleşdirmekde we tussag edilen "içalylaryň" materiallaryny hem ulanan "Türkmen Helsinki gaznasy" adam hukuklary guramasyny resmi taýdan bellige alan Bolgariýa hökümetine garşy çynlakaý aýyplama.
Bu, ÝHHG-a we öz ilçihanalarynda "içalylar" bilen "garşydaş merkezleriň" arasynda aragatnaşyk kanallaryny "guran" ÝHHG-a we Fransiýanyň hökümetine garşy hem çynlakaý aýyplama.
Tutulan "içalylaryň" özleri 7 adamdy. Mundan başga-da, Türkmenistanda adat bolşy ýaly, bu işde günäkärlenýänleriň biriniň çagalary hem tussag edildi. Ýöne bu diňe ejir çekenleriň sany. Iňlis we fransuz jurnalistleri bilen duşuşanlaryň hemmesiniň her gün yzly-yzyna birnäçe sagatlap dowam eden (we henizem dowam edýän) sorag edilenleriň netijesinde ýüze çykandygy mälim boldy. Mundan başga-da, sorag wagtynda ozal berlen ähli boýun alma wideo kamerada ýazga alyndy. Olaryň hemmesi gije-gündiziň dowamynda gözegçilik astynda saklandy, daşary ýurtlular bilen aragatnaşyk saklamak düýbünden gadagan edildi we derrew Türkmenistandan çykmagy gadagan edilen adamlaryň sanawyna goşuldy. Häzirki wagtda bosgunlykda ýerleşýän Türkmenistan Döwlet howpsuzlyk komitetiniň öňki işgärleriniň biriniň aýdyşy ýaly, şeýle "şaýatlara" basyş etmegiň esasy guraly on ýyldan ýigrimi bäş ýyla çenli azatlykdan mahrum etmek şertlerini göz öňünde tutýan Jenaýat kodeksiniň 171 (döwlete dönüklik) we 172 (içalyçylyk) maddalaryny ulanmak howpydyr. Ýa-da amnistiýa hukugy bolmazdan ömürlik türme tussaglygyny göz öňünde tutýan “watana dönük” statusynyň berilmegi. Mundan başga-da, “Käbir bikanun hereketleri watana dönüklik diýip yglan etmek, şeýle hem watana dönüklere berlen jezalar barada” Düzgünnamada dönüklik hasaplanýan hereketleriň anyk kesgitlemesi bar: “şübhe ekmek islegi adamlarda Türkmenistanyň ilkinji we hemişelik prezidenti, Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň içerki we daşary syýasaty barada, şeýle hem: “golaýlap gelýän bikanun hereketlerden habardar bolmak we öňüni almak üçin çäreleri görmezlik, şeýle hem öňümizdäki çäreler barada häkimiýetlere habar bermezlik”.
Şonuň üçin, soň Türkmenistanda bolup geçýän wakalar barada dykgatly ýazmaga synanyşýan daşary ýurtly jurnalistler we habar beriş serişdeleri bilen ähli aragatnaşyklar Jenaýat kodeksiniň sanalan ähli maddalarynyň ygtyýaryna girýär. Daşary ýurt metbugaty üçin ýazýan, maglumat, surat we wideo materiallaryny ýygnaýan adamlar awtomatiki usulda bu makalalaryň aşagyna düşýärler.
Prezident Nyýazowy we beýleki döwletlere we halkara guramalara garşy şeýle hüjümleri pikir edip bolmajak derejede beýle agyrlaşdyrmaga näme sebäp boldy? Esasanam adam hukuklarynyň elhenç ýagdaýy sebäpli birnäçe ýyllap doňdurylan söwda şertnamasy barada ÝEB bilen gepleşikleriň öňüsyrasynda? Näme üçin adamlary bu hereketlere gatnaşmaýan içalyçylykda we bidüzgünçiliklerde günäkärleýärsiňiz? Galyberse-de, daşary ýurt aňtaw gullugynyň gyzyklandyryp biljek ýeke-täk zadynyň, Türkmenistanda bar bolan tebigy gaz gorlary baradaky maglumatlaryň hakykatdygy we yglan edilmändigi mälimdir. Ýöne birnäçe nusgadaky bu maglumatlar Türkmenbaşynyň şahsy seýfinde saklanýar we hiç bir içaly ol ýere baryp bilmeýär. Aýdylyşyna görä, “içalylar” filmi ýa-da telefon arkaly aýdyp biljek zatlarynyň hemmesi - Aşgabatdaky ýaşaýyş jaýlarynyň köpçülikleýin ýykylmagy, boş kaşaň täze binalaryň, pagta meýdanlarynda we şäher bazarlarynda çaga zähmetiniň bolmagy, ähli döwlet işgärlerine birnäçe gezek agaç ekmäge mejbur bolmagy, bularyň hemmesi we başga-da köp wagt bäri söz sözüne öwrüldi we hiç hili ýagdaýda Türkmenistanyň abraýyna zyýan ýetirip bilmez, sebäbi gyzyklanýanlaryň hemmesi bu abraýyň nämedigini we bu döwletiň abraýynyň pesdigini bilýär.
Häzirki zaman Türkmenistanda “adamlaryň arasynda nägileligi ýaýratmak, hökümete garşy hereketlerini öjükdirmek” mümkin däl. Türkmenistanyň ýörite hyzmatlarynyň ozal agzalan öňki işgäri birnäçe ýyl ozal Türkmenistanda telefon gepleşiklerini diňlemek, fakslary we e-poçta habarlaryny diňlemek, köp adamly ýerlerde, bazarlarda we çatryklarda elektron ulgamyň ornaşdyrylandygyny, wideo kameralar ähli administratiw binalaryň töwereginde oturdylýar, her çärýekde ykjam stasionar polisiýa postlary gurşalan we şäherleri yzygiderli aýlanýar, belli bir görnüşdäki ýaşlar ähli jemgyýetçilik ýerlerinde eli dadyp ýörler, Aşgabatdaky we beýleki şäherlerdäki girelgeler we çykyşlar, ulaglar düýbünden barlanýar, göçürijiler we dublikatlar hasaba alynýar we yzygiderli gözegçilik edilýär diýip aýtdy.
Şeýlelik bilen, Türkmenbaşy içalylardan, saboteýlerden we prowokatorlardan gorkmaýar. Öz şahsyýeti we oňa bagly zatlar hakda el-aýak alada edýär. Jurnalistlerden gorkýar. Ol, islendik aňtaw gullugynyň we abraýly halkara guramalaryň - "dargadyjy elementler we terroristler" üçin okuw merkezleri diýip atlandyrmaga, demokratik döwletleriň hökümetlerini şeýle çärelere gatnaşmakda aýyplamak, ýöne "gereksiz baglanyşyklarda" güman edilýän Türkmenistanyň raýatlary degişlilikde we şübhesiz - watana dönükler hasaplamak.
Onuň bu ilkinji täsiri elmydama adamlary we olaryň garyndaşlaryny tussag etmekde, günäkär hökümde öz beýanyny tapdy. Türkmenbaşy üçin indi halkara söwda şertnamalarynyň puja çykmagy we ykdysady sanksiýalaryň howp salmagy möhüm däl, gahary şeýle bir uludyr welin, bu zatlary ýatdan çykarýar we şondan soň olar hakda has erbet gürleşerler. Iň esasy zat, daş-töweregiňizde duşmanlaryň we gizlin içalylaryň bardygyna öz halkyňyzy we özüňizi ynandyrmakdyr.
"Olaryň hemmesi alyndymy?" diýip prezident sorady.
"Hemmeler" diýip ministr jogap berdi ...
"Bolýar. Derňewiňizi aç-açan we aýdyň geçiriň ".
Şeýle wakalary derňemekde köpçülige ýeke-täk ýerli telewideniýede indiki "içalylaryň, saboteorlaryň, terroristleriň we garşydaş elementleriň" toba edip ýazga alynmagy görkezildi.
Ýakynda ygtybarly çeşmelerden bu “işde” esasy günäkärlenýänleriň Türkmen telewideniýesinde görkeziljek köpçülikleýin “boýun alma” we “toba” üçin taýynlyk görýändikleri mälim boldy. Bu “subutnama şasy" watanyň ýene bir gezek howp astyndadygynyň aýdyň mysaly bolar.
Milli howpsuzlyk komitetiniň öňki işgäriniň düşündirişi:
“Şeýle işlerde esasy günäkärlenýänler derňewiň ilkinji günlerinde adatça ýenjilýär. Düzgün bolşy ýaly, üçden iki bölegi suwdan doldurylan plastik çüýşeler (baklaşka diýilýär) bilen urýarlar. Agyry çydap bolmaýar, ýöne gögermeler ýa-da gan ýygnanşygy ýok. Iýmit ýa-da içgi ýok diýen ýaly, uky ýok diýen ýaly. Uzak möhlet bilen haýbat atýarlar we ýakynlarynyň abadançylygy, ene-atalaryň we çagalaryň saglygy bilen gorkuzýarlar.
2002-nji ýylda Prezident Nyýazowa garşy “kast etmek synanyşygyndan” soň, erkini ysmaz edýän ýörite psihotrop dermanlar getirildi we sorag edilýän adam bilýän zatlarynyň hemmesini aýtmaga taýyn. Şol döwürde (“kast etmek synanyşygyndan” soňky döwür, 2002-nji ýylyň ahyry) bu derman köp adamda ulanylýar. Soňra telewideniýede görkezilen ähli görkezmeleriň psihotrop toparyndan derňew astyndaky adama käbir neşe serişdesiniň girizilenden soň ýazga alnandygyny bilýärin. Ondan soň kimdir biriniň maýyp galandygyny eşitdim ... "
Ahmed Kyýasow (Aşgabat, Moskwa)
"Oazis" jurnaly
