Köp ştatyň konstitusiýasy öz raýatlaryna söz azatlygyny we maglumat almak hukugyny goşmak bilen belli bir azatlyklary kepillendirýär. Türkmenistan hem artykmaçlygy girmeýär - geçen ýylyň noýabr aýynda üýtgedilen we goşmaça girizilen konstitusiýasynda hem şuňa meňzeş makalalar bar.
Hususan-da, 26-njy maddada: "Türkmenistanyň raýatlarynyň pikir we söz azatlygy, şeýle hem kanun tarapyndan goralýan döwlet ýa-da başga bir syr bolmasa, maglumat almaga hukugy bar" diýilýär.
16-njy maddada "Hiç kimiň adamy islendik hukuklardan we azatlyklardan mahrum etmäge ýa-da hukuklaryny çäklendirmäge hukugy ýok" -diýilýär.
Şeýle-de bolsa, eýýäm altyn asyryna giren Türkmenbaşy patyşalygy, dünýä jemgyýetçiligi üçin konstitusiýadan başga-da öz kanunlary bolmadyk bolsa, beýle bolmazdy. Bu kanunlar diňe bir Esasy Kanun bilen ylalaşman, eýsem aç-açan ters gelýär.
Birnäçe ýyl bäri Türkmenistan daşary ýurt köpçülikleýin habar beriş serişdelerine elýeterli bolmady, hususan-da rus döwürleýin neşirlerine ýazylmak ýatyryldy. Rus telewideniýesiniň göni ýaýlymy, 1-nji kanal programmalaryny görkezmek bilen iki sagada çenli azaldyldy. "Maýak" radiostansiýasynyň kabul edilmegi togtadyldy, Türkmenistana ýaýlyma berilýän "Azatlyk" ("Türkmen dilinde" Erkinlik) radiosy gysyldy. Internete we öýjükli aragatnaşyga giňişleýin giriş ýok.
Jurnalistleriň ýurtdaky ýagdaýy nähili? Aslynda, bütin dünýäde kabul edilýän manyda jurnalistika uzak wagt bäri Türkmenistanda ýok. Ýurtda döwlete degişli bolmadyk neşirleriň hemmesi ýapylansoň, döwletler Beýik Lider Türkmenbaşy tarapyndan boýun egdirileli bäri ýatdan çykarylýar. Ýerli köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň şu gün neşir edýän we ýaýradýan zatlarynyň jurnalistika bilen hiç hili baglanyşygy ýok. Gazetlerde, radioda we telewideniýede işleýän adamlar diňe bir adamyň nukdaýnazaryndan “ähli türkmenleriň beýik serdary” bolan resmi nukdaýnazary aýdýarlar.
Jurnalistika bu ugurda işleýän adamlaryň raýatlyk, gaýduwsyzlyk, tutanýerlilik, täze bir zada ymtylmak, şol sanda öz-özüňi terbiýelemek ýaly häsiýetleriniň bardygyny çaklaýar. Ýöne hut şu häsiýetler diňe bir keseki däl, eýsem başgaça pikirlenýänleriň arasynda dörän islendik diktator rejimde-de duşmançylyk edýär. Türkmen häkimiýetleriniň Şwesiýada her ýyl geçirilýän Merkezi Aziýa we Kawkaz ýurtlaryndan jurnalistler üçin hünär seminaryny "zyýanly" diýip hasaplamagy tötänden däldir. Bu seminara gatnaşan ähli türkmen jurnalistleri dürli bahana bilen resmi habar beriş serişdelerinden boşadyldy we seminara gatnaşyjylar üçin ýeke-täk esaslandyryjy Türkmenbaşynyň özi bolan döwlet metbugatyna barýan ýol berk ýapyk.
Ýakynda, türkmen häkimiýetleri her bir işleýän jurnalistden daşary ýurda syýahat etmek, ilçihanalara we beýleki diplomatik wekilhanalara baryp görmek we daşary ýurtlular bilen birugsat aragatnaşyk saklamak barada berk duýduryş berlendigi barada beýannama gol çekmegini talap etdi. Diňlemeýän jurnalistler derrew işinden boşadylýar.
Hut şu täsir çäresi, radio kanallaryň biriniň jurnalisti Aýjan Babajanowa ýakynda başdan geçirildi. Gyz Türkmenistanda işleýän Günbatar ýurtlarynyň biriniň wekili bilen duşuşyklara gaty ähmiýet bermedi we bu işi üçin töleg töledi.
Bir wagtlar türkmen telewideniýesiniň ýüzi ajaýyp habarçy Kadyr Atabaýewdi. Soňra agdarlyşyk synanyşygynda aýyplanyp, ömürlik azatlykdan mahrum edilenlere wepalylygyny görkezmekde ýalňyşlyk etdi. K.Atabaýewiň özi milli telewideniýeden kowuldy. Ýakyn garyndaşlary-da ejir çekdi, esasanam gyzy, talyp uniwersitetden kowuldy.
Prezident Nyýazowyň dolandyryşyna uýgunlaşan we baglanşykly adamlary ýazgarmak kyn. Türkmen topragynda “altyn asyryň” gelmegi bilen ýurtda ýüze çykan umumy işsizlik bilen adamlar islendik işde işlemäge mejbur bolýarlar, hatda mertebesini we öz-özüne hormat goýmagy hem pida edýärler. Şeýle-de bolsa, lakamly gizlinlikde gizlenip, şahsy azatlygyna we ýakynlarynyň erkinligine töwekgelçilik edip, Türkmenbaşy patyşalygynda bolup geçýän wakalar barada hakykaty ýurduň daşyndan ýaýradýan jurnalistleriň ýurtda bolmagy ruhlandyryjydyr. Gynansagam, jurnalistleriň öz ýurtlarynda okyjylar bilen pikir alyşmagy başartmaýar. Türkmenistanyň konstitusiýasy bilen kepillendirilen ýygnak, ýygnanyşyklar we demonstrasiýalar azatlygyna garamazdan, adamlar ýygnanyp, öz pikirlerini aýdyp bilmeýärler ýa-da başgalaryny diňläp bilmeýärler, resmi tribunallardan başga beýleki tribunallar bu ýurtda ýok.
Marýam Idrisowa.
"Prima-News"
