NBCA hünärmenleriniň pikiriçe, türkmen häkimiýetleri tarapyndan başlanan konstitusion özgertme diňe prezidentiň ygtyýarlyklaryny güýçlendirmek maksadyny kesgitleýär we häkimiýet şahalarynyň deňagramlylygynyň demokratik ýörelgesini durmuşa geçirip bolmaýar.
Maý aýynyň ahyrynda Türkmenistanyň häkimiýetleri şu ýylyň sentýabr aýynda güýje girjek konstitusiýa üýtgetmeleriniň jikme-jikliklerini yglan etdiler.
Esasy täzelik, Türkmenistanyň Prezidentiniň ygtyýarlyk möhletiniň 5 ýyldan 7 ýyla çenli uzaldylmagydyr.
Ýurduň iki wekilçilikli guramasynyň biri bolan we takmynan 2,5 müň adamdan ybarat bolan Halk Maslahaty ýa-da Halk Geňeşi prezidentiň ýolbaşçylygyndaky geňeş guramasyna öwrüler we ygtyýarlyklarynyň köpüsi Mejlislere (Mejlis) geçiriler.
Mejlisleriň Konstitusiýa üýtgetmeler girizmäge, ony düşündirmäge, konstitusiýa kanunlaryny kabul etmegine we halkara şertnamalarynyň tassyklanylmagyna we beýleki kanunçylyk funksiýalaryna şübheli weto (gadaganlyk) hukugyna eýe bolar. Mejlis deputatlarynyň sanyny 65-den 125-e ýetirmek meýilleşdirilýär.
NBCA bilen söhbetdeşlik geçiren hünärmenler we adam hukuklary aktiwistleri teklip edilýän düzedişleriň ugruna şübheli garaýarlar.
Ýurduň demirgazygyndaky Daşoguz sebitinden bolan metbugat synçysy, prezident Gurbanguly Berdimuhammedowyň "näbelli" häkimiýetde galmagyny üpjün etmek üçin Konstitusiýany üýtgetmek kararyna gelendigine ynanýar, sebäbi häzirki kanunlar diňe bir, bäş ýyllyk prezidentlik möhletini göz öňünde tutýar.
"Ähtimal, ähli özgertmeler bu kadany üýtgetmek üçin başlandy"-diýip synçy aýdýar.
Başga bir Aşgabat synçysy, Berdimuhammedowyň ozalky Saparmyrat Nyýazow bilen deňeşdirilende özüni oňaýsyz duýýandygyny we iň bolmanda prezidentlik möhletini uzaltmak bilen öz pozisiýasyny berkitmegiň wagty gelendigini aýtdy.
2006-njy ýylyň dekabrynda birden aradan çykan öňki türkmen lideriniň ömürboýy prezident statusyna eýe bolandygyny, konstitusiýa bilen kesgitlenmedik, ýöne Halk Maslahatynyň biragyzdan karary bilen 1998-nji ýylyň dekabrynda özüne berlendigini ýatlaýar.
Şondan bäri häkimiýetler bäş ýyllyk prezidentlik möhletindäki konstitusiýa kadasyna üns bermediler we ýurduň baştutany üçin saýlawlar geçirilmedi.
Bolgariýada ýaşaýan türkmen dissidenti Annadurdy Hajyýewiň pikiriçe, prezident bilen baglanyşykly bolmadyk üýtgeşmeleri göz öňünde tutsak, häkimiýetler birnäçe ýyl mundan ozal Halk Maslahatynyň peýdasyna aýrylan funksiýalary yzyna gaýtarmak we diňe Mejlisleriň häzirki wagtda ýatyrylmagy düşünülýän käbir ygtyýarlyklaryny “tertipleşdirmek” isleýär.
Beýleki tarapdan, sebit başlyklary we kazylar öňküsi ýaly belleniler, işden aýrylar we diňe prezidente hasabat bererler. Diňe degişli maddalaryň sözleri üýtgär.
Mundan başga-da, ýerine ýetiriji häkimiýetiň başlygy wezipesini ýerine ýetirmek bilen, ýedi ýyl uzaldylan prezident, diňe özüne jogap berýän ministrler kabinetini döretmegi dowam etdirer.
Prezidentiň prokuratura täsiri hem barha artýar. Baş prokuror diňe prezidentiň öňünde jogapkärçilik çeker we häzirki Konstitusiýa laýyklykda prokuroryň hasabaty ýatyrylmagy meýilleşdirilýän Halk Maslahaty tarapyndan hem kabul edildi. Köp ygtyýarlygy Halk Maslahatyna berlen Mejlis, prokuraturanyň hasabatlaryny kabul etmek hukugyny almaýar.
“Bir adamyň elinde häkimiýetiň doly elinden alynmagy barada aýdanymyzda, jemgyýetiň demokratiýalaşmagy we ygtyýarlyklaryň bölünmegi düzeni barada nädip gürleşip bileris” -diýip, Hajyýew muňa gaharlandy, - “ýurduň parlamentine bolsa diňe döwlet baştutanynyň göwnünden turýan zerur kanunlary we üýtgetmeleri kabul edýän edara hökmünde garalarmy?”
Gollandiýada ýerleşýän Türkmenistanyň Raýat Demokratik Bileleşiginiň lideri Wýaçeslaw Mamedow hem muňa razy. Ol, konstitusiýa üýtgetmeleriň esasan prezidente gönüden-göni tabyn bolan edaralaryň çäginde meýilleşdirilendigini, merkezleşdirilen dolandyryşy ýeňilleşdirýändigini, şonuň üçin adalatly özgertmä bil baglamaly däldigini aýtdy.
Beýleki adam hukuklaryny goraýjylar täze türkmen konstitusiýasynyň zerurdygyna şübhelenýärler.
Adam hukuklary boýunça “Türkmen Helsinki” guramasynyň başlygy Täjigül Begmedowa şeýle diýýär: “Aslynda beýle gyssagly zerurlyk ýok, ýurtda hereket edýän Esasy Kanunyň berjaý edilmeginde ýiti mesele bar, diňe bir ýönekeý raýatlar däl, eýsem işgärler hem berjaý etmeli "-diýdi.
Aşgabatdaky aklawçylaryň biri hem şuňa meňzeş pikirde saklanýar.
"Ýurduň ýokary ýolbaşçylarynyň deklaratiw niýetlerini gowy bilýän güýçler hakykatda ýagdaýy üýtgetmek üçin möhüm ädim ätmeýär, sebäbi Türkmenistanda hemme zadyň bir adam tarapyndan çözülýändigini hemmeler bilýär" -diýip ol sözüne goşdy.
NBCA
