1999-njy ýyldan bäri her ýyl Prezident Saparmyrat Nyýazowyň karary bilen Türkmenistanda 7-müňden 16 müň adama çenli amnistiýa edilýär. Prezidentiň pikiriçe, bu hereket döwletiň öz raýatlaryna iň ýokary ynsanperwerliginiň mysalydyr. Mundan başga-da, amnistiýa Musulmanlar üçin mukaddes Remezan aýynyň esasy günlerinden biri bolan Gudrat Gijesi - Gadyr Gijesi bilen gabat gelýär.
Bellenen däbe görä, häkimiýetler “amnistiýa sanawynda duranlar bilen degişli gepleşikler geçirýärler” we boşadylmazdan ozal hemmeler Gurhanda, Prezident Nyýazowyň “Ruhnama” kitaby we çörek bilen kasam edýär. Kasam, indi kanuny bozmajakdyklary hakyndadyr. Türkmenistanyň öňki Baş prokurorynyň pikiriçe, bu usul işleýär we gaýtadan günä işlemek derejesi pes.
Bu ýyl amnistiýa goýberilenleriň sany boýunça iň önümli ýyly boldy. “... Häzirki wagtda tussaghanalarda 18 müň 604 tussag bar, 10 müň 56 adamy boşatmak bilen, döwletiň öz halkyna edýän aladasyny görkezeris ... geliň, agyr jenaýat etmedik aýal-gyzlaryň we daşary ýurtlularyň hemmesini diýen ýaly boşadalyň... "-diýip Nyýazow hökümet mejlisleriniň birinde aýtdy.
Şeýle-de bolsa, bu hoşniýetli we adamkärçilikli keşbi köp soraglary galdyrýar. We gynansagam, gaty ýönekeý jogaplar bilen.
Türkmenistanda jeza ulgamy aç-açan işlenip düzüldi we amnistiýa bu ulgamyň hökmany elementlerinden biridir we muňa degişli däldir. Amnistiýa guramasynyň häzirki görnüşinde barlygy sebäpli 150 müň töweregi adam tussag ýerlerinden boşadyldy. Amnistiýa berlenleriň köpüsi 8-15 ýyl azatlykdan mahrum edilýärler we 1-2 ýyl türmede oturyp çykýarlar. Bular esasan içerki jenaýat işlerinde, neşe gaçakçylygy, kezzapçylyk we ownuk ogurlyk bilen baglanyşykly işlerde günäkärlenýär. “Duýdansyz bejergi” hökmünde olara mümkin bolan iň ýokary jeza berilýär we bir-iki ýyldan soň amnistiýa edilýär. Şübhesiz, munuň ýaly adalat ulgamy tutuşlygyna ýok edilýär. Şonuň üçin bir ýyldan soň türkmen türmeleriniň amnistiýa edilişi ýaly köp sanly tussagy özüne çekmegi geň däldir. Häzirki jemgyýetçilik ýagdaýyny (işsizlik, korrupsiýa, howpsuzlyk güýçleriniň gözegçiliginiň bolmazlygy) göz öňünde tutup, türkmen häkimiýetleriniň jenaýatlary gaýtadan işlenmeginiň derejesiniň pesligi barada näme diýse-de, tussaglyk zynjyry - kazyýet - türme - amnistiýa “jenaýaty azaltmagyň ýeke-täk usuly bolup durýar”. Amnistiýa, ýokarda belläp geçişimiz ýaly, nobatdaky tussaglar üçin türme ýerleri boşatmak üçin niýetlenendir.
Türkmen türmelerine şeýle “gezelençleriň” nähili agyr jeza berilýändigi, türkmen häkimiýetleriniň Gyzyl Haç guramasynyň we beýleki halkara guramalarynyň wekilleriniň türmelere we kazyýetden öňki tussaghanalara baryp görmekden ýüz öwürýändigi bilen subut edilýär. Tutulmakdan amnistiýa çenli dowzahyň ähli gatlaklaryny başdan geçirenleriň beren görkezmelerine görä, Gurhandan we Ruhnamadan kasam etmek adamy jenaýatdan toba etmäge mejbur edýän däl, eýsem açlyk, kemsitmek, gorkmak we ýakynlary üçin gynamalardan gorkmak toba etmäge mejbur edýär. Emma bu köp adamy gaýta-gaýta tussag etmekden halas etmeýär. Polisiýa, prokuratura we hâkimiyetler üçin çözülmedik jenaýatlary türmeden boşadylan adamyň üstüne atmak has aňsat we bu töwerekden çykmak gaty kyn. Häkimiýetleriň boşadylanlary aýaga galdyrmakda we uýgunlaşdyrmakda kömek bermek baradaky gürrüňleri bolsa toslama.
Amnistiýadan soň ýyldan-ýyla 8 müň töweregi adam türmede galýar. Görnüşinden, bular "howply adamlar", "watana dönükler" we beýlekiler, prezident Nyýazowyň erkinlikde görmegi gaty islemeýan adamlary. Bular Türkmenbaşynyň şahsy tussaglary. Sanaw 90-njy ýyllaryň ortalarynda iş kesilen dissidentlerden başlaýar we Nyýazowyň 80-nji ýyllaryndan şu güne çenli işlän içerki işgärleriniň uzyn sanawy bilen dowam edýär. Nyýazowyň geçmişindäki we häzirki töweregindäki şahsyýetleriň ýönekeý sanalmagy, bu döwürde güýç bilen baglanyşygy bolan her bir adamdan özüni azat edendigini görkezýär. Şol bir wagtyň özünde, öňki ýoldaşlarynyň köpüsi türmede, käbiri bagtly - uzak ýerlerde sürgünde we öý tussaglygynda. Birnäçesi Türkmenistanyň daşyndan gaçybatalga tapmagy başardy, ýöne olara "watana dönükleri" ady berildi. Her “sesli waka” iş kesilenden soň, iň ýakyn garyndaşlarynyň, tanyşlarynyň we golastyndakylaryň türmä we sürgüne iberilendigi köp wagt bäri gizlin däl. Türkmenistandaky ähli "ýokary sesli" wakalar diňe bir "ogurluk", "para alýanlar" we "watana dönükler" ýaly giň ulgamlary kesgitlemek bilen utgaşman, şeýle hem olaryň garyndaşlaryny, tanyşlaryny, gol astyndakylary ýazgarmak üçin “asuda” ýagdaýlarda hem bolýar. Mundan başga-da, garyndaşlaryna we tanyşlaryna garşy gozgalan ähli kazyýetler şeýle bir galplaşdyryldy welin, kazyýetler olara mümkin bolan iň ýokary hökümi yglan etdi. Ýeri gelende aýtsak, iň bolmanda soňky 10 ýylda Türkmenistanda ýekeje-de tussag aklanmady. Bu nukdaýnazardan, Türkmenbaşynyň suddan öňki iş kesmek üçin öz mehanizmi bar. Ýörite kanuna görä, tussag etmek diňe jenaýat işi dürli bölümleriň we ýerli häkimlikleriň birnäçe işgäri tarapyndan tassyklanandan soň mümkindir. Aslynda, bu Staliniň döwrüniň “üçlügine” gönüden-göni meňzeşdir. Tussag edilmezden we kazyýet işinden öňem, ýöne eýýäm resmiler tarapyndan sanksiýa bar bolsa, ol adam baglydyr. Tussag edilenden soň boşadylan ýagdaýlar aklananlara garanyňda birneme kän. Nyýazowyň logikasyna görä, häkimiýetler ýalňyşlyk goýberip bilmeýärler, ýöne kazyýet ... kazylary bolsa Nyýazowyň hut özi belleýär.
Emma Nyýazowyň şahsy tussaglarynyň sanawy ol ýerde gutarmaýar. Ýörite kategoriýa diňe bir döwlet emläginden ogurlanlardan däl, eýsem özüne garşy şahsy jenaýat edenlerden ybarat. Ilki bilen 2002-nji ýyldaky “kast etmäge” gatnaşyjylar we olaryň garyndaşlary. Bu işde jemi 350 töweregi adama iş kesildi. Ykballary hakynda asla hiç zat bilinmeýär, olar bilen islendik gatnaşyk gadagan. Iň soňky amnistiýa esasynda boşadylan 8 adam, bu işe dahylly diýlip, günäkärlenip, "ýalňyşlyk bilen" tussag edilen adamlar. Milli howpsuzlyk komitetiniň öňki başlyklaryndan biri Muhammet Nazarow hem türkmen türmesinde ýitirim boldy, sebäbi Nyýazow onuň ýaragly güýçlerindäki işlerine şübhelenýän ýalydy. Nyýazowyň şahsy hasabyndan millionlaryň ogurlanmagy bilen baglanyşykly adamlaryň garyndaşlary, amnistiýa we daşarky dünýä bilen gatnaşyklar hukugy bolmazdan tussaglykda. Günäkärlenýänleriň özleri tapylmady. Türkmenistandan gaçmagy başaran,Türkmenbaşa şahsy “kemsitmä” sebäp bolan we rejimi tankytlaýan dissidentleriň maşgala agzalary türmede oturmak bilen gatnaşyklaryny ödeýärler. Bularyň hemmesi indi hiç haçan amnistiýa bolmazlar.
Türkmenleriň ýene bir däbi bolşy ýaly, amnistiýa edilen tussaglaryň Türkmenbaşa sag bolsun, uzak ömür we Türkmenistanyň peýdasyna beýleki arzuwlar bilen iberilen hatlary ähli gazetlerde peýda boldy. Bu adamlar bir türmeden gurtulandyklary üçin begenýärler. Başga bir türmä ýetmek üçin. Galyberse-de, häzirki wagtda Türkmenistan adamlaryň ähli hukuklaryndan diýen ýaly mahrum edilen uly türmesi. Şeýle "erkinlige" bolan hukuk islendik wagt mahrum edilip bilner we hiç kim “gezelençden” uzak bolmadyk ýerlere gitmäge howpsuz bolup bilmez. Indiki amnistiýa çenli. Ýa-da ömürlük.
Türmeler boşadyldy. Türkmen Molohy täze pidalary talap edýär.
Annamyrat Kakabaýew.
Çeşme : Oazis
