- Reýçel, “Human Rights Watch” Adam hukuklaryny goraýjy ýaňy-ýakynda Bütindünýä bankynyň Türkmenistan üçin täze bähbitleri barada metbugat habarnamasyny ýaýratdy. Okyjylarymyza bu bähbitleriň esasy pikiriniň nämedigi barada aýdyp berseňiz?
- Bu bähbide "wagtlaýyn" diýilýär we esasy pikiri Türkmenistan hökümetine tehniki kömek bermekden ybarat. Gyzykly bir zat, Bütindünýä bankynyň soňky 10-15 ýylda Türkmenistan bilen baglanyşykly meýilnamasy ýa-da bähbitleri ýokdy. Bu gaty möhüm bir zat, sebäbi häzirki wagtda Bütindünýä banky entek bilinmeýän ýapyk ýurt bilen iş salyşmak üçin çynlakaý ädim ätmek kararyna geldi. Bu bolsa Bütindünýä bankynyň Türkmenistan baradaky ugrunyň düýpgöter üýtgändigini aňladýar. Has takygy, bu bähbit, Türkmen hökümetine makroykdysady dolandyryş we maliýe we hususy pudaklary ösdürmekde tehniki kömegi bermegi göz öňünde tutýar. Ýagny, bu ýurtdaky käbir taslamalara maýa goýmak barada gürleşemzok, Bank belli bir çärelere kömek etmegi teklip edýär, hususan-da, degişli bölümleri we işgärleri maliýeleşdirmegiň usullaryny nädip dolandyrmalydygyny öwredýär. Başgaça aýdylanda, bu makroykdysady dolandyryşyň esaslary boýunça okuw.
- Bähbitleriň esasy bölümleriniň biri raýatlaryň döwlet dolandyryş işlerine çekilmegi. Siziň pikiriňizçe, Türkmenistanyň häzirki hakykatlarynda bu nädip mümkin?
- Hawa, bu Bütindünýä bankynyň syýasaty - adamlary döwlet dolandyryş meselelerine çekmek, bu diňe Türkmenistana degişli däl. Aslynda bu, döwlet dolandyryşynyň has giňdigini we ýönekeý raýatlary öz içine almagyny üpjün etmek üçin Bankyň umumy bähbitleriniň esasyny düzýär. Döwlet üçin möhüm bolan käbir meseleler boýunça ilat bilen köpçülikleýin diňlenişik geçirmek, raýat jemgyýetiniň karar bermek işine täsir etmek mümkinçiligi bolar.
Bu, umuman alanyňda, gowy düşünje, ýöne Türkmenistandaky ýagdaýlaryň hakyky ýagdaýyny göz öňünde tutsak, indi bu meseläniň çözgüdi ýok. Şol sebäpden, Bütindünýä Bankyna bähbitleriň birneme başgaça ugruny teklip eden hatymyz bilen ýüz tutduk, ilkinji nobatda, biziň pikirimizçe, ähli tagallalar Türkmenistan hökümetini özgertmeler durmuşa geçirmäge gönükdirilen bolmaly. Sebäbi häzirki wagtda döwletiň Türkmenistanyň raýatlaryna gözegçilik we repressiýa derejesi şeýle bir ýokary welin, raýatlary dolandyryş döwletleriniň işine çekmek barada gürleşemzok, bu raýatlara döwlet gözegçiligini nädip aýyrmaly ýa-da gowşatmalydygy barada gürleşýäris.
- Reýçel, ýöne raýatlaryň hökümetiň karar kabul etmegine işjeň gatnaşmagy üçin Türkmenistanda ýok bolan ösen raýat jemgyýeti zerur. “Raýatlary döwlet işlerine çekmek” diýen pikir manysyz dälmi? Bütindünýä banky muňa düşünýärmi?
- Raýat jemgyýeti bolmasa, Bütindünýä bankynyň bähbitleriniň iş ýüzünde işläp bilmejekdigi bilen doly ylalaşýaryn. Bütindünýä bankynyň muňa düşünmeýändigini göz öňüne getirmek kyn, Türkmenistanyň syýasy gurluşyny doly görkezýän abraýly halkara guramalaryndan köp habar bar. Mundan başga-da, Bütindünýä bankynyň işgärleri Türkmenistana birnäçe gezek baryp gördüler we ol ýerde nämeleriň bolup geçýändigi we ol ýerde nämeleriň bolup biljekdigi barada düşünje aldylar. Elbetde, Türkmenistanda häkimiýetdäki korrupsiýa, repressiýalar we raýatlaryň hukuklarynyň we azatlyklarynyň bozulmagy barada maglumat ýygnaýan we ýaýradýan aýratyn aktiwistler bar, ýöne bu adamlar gaty az. Ýöne bu hünärmenleriň hemmesi ýarym ýerasty rejimde sahnanyň aňyrsynda işlemäge mejbur bolýarlar we gynansak-da, olary doly hukukly raýat jemgyýeti hasaplamak mümkin däl. Elbetde, beýle işler bu adamlar üçin uly töwekgelçiligi aňladýar. Bularyň hemmesi Türkmenistanda bar bolan ulgamyň netijeleri.
- Şeýle bähbitler, Türkmenistanyň raýat jemgyýetine zyýan ýetirer öýdýärsiňizmi? Galyberse-de, Bütindünýä banky Türkmenistanyň hökümeti bilen hyzmatdaşlyk etjekdigini boýun alsa, bu rejim bilen işleşmegiň mümkindigini boýun alýar!
- Metbugat habarnamamyzda bizi gaty alada goýýan zat şu. Şeýle bähbitleriň kabul edilmegi, bu hökümet bilen işleşmegiň mümkindigini görkezýär, Türkmenistan bilen hemme zadyň kadaly ýa-da adaty däldigini görkezýär, ýöne bu düýbünden beýle däl. Bu, beýleki halkara adam hukuklary guramalarynyň Türkmenistandaky meslelere - adam hukuklary meselelerine, korrupsiýa, ykdysady, durmuş meselelerine ünsi çekmek üçin edýän tagallalaryny puja çykarýar.
Bütindünýä bankyna hödürleýän teklibimiz, Türkmenistan bilen haýsydyr bir hyzmatdaşlygy çäkli hem bolsa, kem-kemden, ädimme-ädim we diňe hökümet özgertmeleri amala aşyryp başlandan soň başlamakdyr.
- Bütindünýä banky, bähbitlerinde Türkmenistandan döwletinden döwlet ulgamyny özgertmek barada wada almak isleýändigini aýtdy. Siziň pikiriňizçe türkmen hökümetiniň beren wadalaryna çynlakaý garamak mümkinmi we häzirki Türkmenistanda özgertmeler nähili mümkin?
- Elbetde, wadalara ynanyp bilmersiňiz, diňe netijelere ynanyp bilersiňiz we bu netijeleriň bolmagyny talap etmeli. Diňe şondan soň şeýle ýurt bilen haýsydyr bir ýakyn hyzmatdaşlyga başlaň. Özgertmeler barada aýdylanda bolsa, men diňe bir zady aýdyp bilerin: syýasy erk bar bolsa özgertmeler elmydama mümkindir. Şu wagta çenli Türkmenistanyň güýç toparlarynda özgertmeleri amala aşyrmak üçin şeýle syýasy erkiň bardygyny görkezýän habar ýok.
- Şeýle ýagdaýda, bu bähbitleriň manysy manysyz ýa-da diňe bir resmi häsiýetli ýaly. Beýle pikir etmeýärsiňizmi?
- Bütindünýä Banky özlerini gaty manyly hereket edýär öýdýän. Hiç zat etmän, iň bolmanda bir zat etmek ýörelgesine esaslanyp, hökümet bilen hyzmatdaşlyga başlamak bilen, hökümete täsir edip ýa-da bir zady üýtgetmäge itergi berer diýip umyt edýärler. Türkmenistanyň hökümeti bilen haýsydyr bir şertnama baglaşmagyň gaty kyndygyny göz öňünde tutup, ýagdaý hakykatdan uzakda bolsa-da, bir ýerden başlamalydygyna ynanýarlar. Ýöne olaryň gaty lapykeç bolmagyndan gorkýaryn, sebäbi bu çemeleşme düýbünden ýalňyş. Şeýle hem, olar biziň tekliplerimizi göz öňünde tutup, Türkmenistanda ýaşaýan we işleýän şol raýat aktiwistleriniň pikirlerini diňlärler diýip umyt edýärin.
"Hronika Türkmenistan"
