Adam hukuklary taslamasynyň Türkmenistanda durmuşa geçirilmegi açyk hökümetiň we raýat jemgyýetiniň giň gatnaşmagyny talap eder.
7-nji sentýabrda Aşgabatda Ýewropa Bileleşiginiň wekilleriniň häkimiýetler bilen “Türkmenistanyň adam hukuklaryny öňe sürmek we goramak mümkinçiligini güýçlendirmek” atly üç ýyllyk maksatnamasyny ara alyp maslahatlaşandygy baradaky habar, BMG Ösüş Maksatnamasy we Ofisi bilen bilelikde durmuşa geçiriler. Adam hukuklary boýunça Ýokary komissar, ýerli aktiwistler tarapyndan umyt bilen garşylandy we ýurduň adam hukuklary gepleşiklerinde ownuk ädimler ädip başlandygyny aýtdy.
Şeýle-de bolsa, täze başlangyjyň hakykatdanam hukuklarynyň bozulmagynyň pidalarynyň zerurlyklaryna gönükdirilmegini isleýärin. Mysal üçin, Ýewropa Bileleşigi garaşsyz halkara hünärmenleriniň gatnaşmagynda Trukmenistanda ofis açyp biler, bu ýerde islendik adam çäklendirmesiz ýüz tutup biler. Türkmen raýatlary köplenç adalat ugrundaky göreşden umydyny üzüp, Aşgabatdaky abraýly guramalaryň birnäçe ofisine girmäge synanyşýarlar, ýöne başa barmaýar.
Mysal üçin, ýurduň günbataryndaky Balkan welaýatynyň aktiwisti Amangelen Şapudakowyň başyna şeýle ykbal geldi. Geçen tomus, Şapudakow ýerli häkimiýetleriň hemmesinden geçensoň, BMG-nyň Adam hukuklary komitetine şikaýat etmek niýeti bilen Aşgabatdaky BMG ofisine ýörite geldi. Şeýle-de bolsa, garawullar ony bir gapdala alyp gitdiler, watansöýüjidigini inkär etmekde aýyplap we polisiýa jaň etjekdigi bilen haýbat atdylar we halkara guramasynyň ýerleşýän ýerinden kowup çykardylar. Balkan aktiwisti, Türkmenistanyň ýönekeý bir raýatynyň ol ýere baryp bilmejekdigini halkara gurluşlaryň dykgatyna ýetirip bilmedi.
Adam hukuklary boýunça möhüm taslamanyň durmuşa geçirilmeginde çäklendiriji delil bolup biljek başga bir mesele, ýerli işgärleriň başlangyjynyň bolmazlygy we jogapkärçilikden gorkmagydyr. Aşgabat şäher kazyet işgäri seredilýän “ähli” işleriň öz “howandarlarynyň” bardygyny aýtdy. Mysal üçin, kazy wezipeli adamyň gyzyklanýan kazyýet işine oňyn garamak baradaky haýyşyny ret etse, kazy işden aýrylar diýdi. Döwlet işgärleri näbelli gepleşiklerde hemme zadyň “görkezmek üçin” edilýändigini we ýurtdaky başlangyçlaryň “daşarky maksatlar üçin edilýändigini” gizlemediler. Batyrgaý hereketden umytsyz bolanlaram, synanyşyklarynyň üns berilmeýändigine ynandylar.
2008-nji ýylda Köpetdag häkimliginiň [ýerli dolandyryş edarasynyň] bir işgäri halkara guramalary bilen hyzmatdaşlyk taslamasyny taýýarlanda belli bir waka bar, bu sözleriň arasynda rewolýusiýa teklipleri bar, emma aslynda - adam hukuklarynyň ýagdaýyny gowulandyrmak ugrunda köplenç ulanylýan ädimler we garamak üçin ony ýokary ýolbaşçylara hödürlemek kararyna geldi. "Taslama henizem saklanýar" -diýýär.
Adam hukuklary maksatnamasyny durmuşa geçirmek baradaky gaznamyzyň gözlegine gatnaşan türkmen raýat jemgyýeti toparlarynyň ýolbaşçylary, bu möhüm teklibi durmuşa geçirmek üçin ilki bilen amaly şertleriň döredilmelidigini aýtdy.
Ilki bilen, jemgyýet we wezipeli adamlar adam hukuklary maksatnamasyny iş ýüzünde durmuşa geçirmek baradaky berk niýetleri barada prezident Gurbanguly Berdimuhammedowdan söz almaly; ikinjiden, senzuradan geçirilýän we ýurduň lideriniň işini tükeniksiz wasp edýän döwlet habar beriş serişdeleri däl-de, halkara žurnalistler we BMG we ÝB meýletinçileri bilen hyzmatdaşlykda taýýarlanan giň maglumat kampaniýasyny geçirmek zerur.
Ýurduň gündogaryndaky Lebap welaýatyndan THF-nyň aktiwisti, gyzykly hekaýalar, şikaýatlaryň öwezini dolmagyň hakyky wakalary baradaky hekaýalar bilen hukuklary bozulsa, raýatyň özüni alyp barşy barada amaly maslahat, halkara hünärmenleriniň ýerdäki çykyşlary, ilat bilen duşuşyklar wagtynda “maglumat diwaryndan geçmegi” teklip edýär. Bu aralykda, tersine bolup geçýär: BMG we ÝB hünärmenleri dürli ministrliklerde jogapkär adamlar bilen ýygnak geçirýärler, ýöne başlangyçlary halka ýetmeýär.
Şeýle maksatnamanyň durmuşa geçirilýändigini yglan edende, häkimiýetler ilki bilen halk arasynda abraý gazanmaly. Mysal üçin, Prezidentiň hukuk goraýjy edaralaryň hukuk bozulmalary baradaky şikaýatlar boýunça bellige alnan ähli şikaýatlary halkara adam hukuklary aklawçylaryna gözden geçirmek üçin iberilip bilner. Bu, Türkmenistanyň halkara kazyýetine goşulmagyna tarap ädimiň başlangyjy bolar. Sebäbi häzirki wagtda Prezident komissiýasy netijesiz.
Ýene bir teklip. Raýatlara ýüz tutmalaryny we tekliplerini hökümet bölümleriniň web sahypalary arkaly häkimiýetlere ibermek, şeýle hem kazyýet kararlary bilen tanyşmak mümkinçiligi berilmeli. Ösen ýurtlaryň köpüsinde, kazyýet edaralarynyň web sahypasynda bir adam özüne gyzyklanýan kazyýet işiniň gidişini yzarlap bilýär, bu köp wagtdan bäri dowam edip gelýär. Şeýle ädim ilatyň arasynda ynam döreder.
Adam hukuklary taslamasynyň durmuşa geçirilmegine ýol açjak başga bir möhüm mesele, Nyýazow rejiminiň pidalary barada garaşsyz derňew geçirmek, türkmen resmileri tarapyndan konstitusiýa azatlyklaryny - söz, din we hereket üpjün etmek zerurlygynyň durmuşa geçirilmegi.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasynyň ýolbaşçysy we NBCA hünärmeni Täjigül Begmedowa.
Bu makala, National Endowment for Democracy gaznasy tarapyndan maliýeleşdirilýän “Merkezi Aziýa habarlary gysgaça” taslamasynyň bir bölegi hökmünde taýýarlandy.
