ABŞ Kongresiniň Wekiller öýünde geçirilen diňlenişikde imanlylaryň hukuklaryna hormat goýmak meselesi ara alnyp maslahatlaşylýar.
Waşington. 15-nji noýabrda, Kongresiň diňlenişiginde Döwlet departamentiniň dini azatlyk baradaky ýyllyk hasabatyna garaldy. Kazyýetde geçirilen diňlenişikde Özbegistan we Türkmenistan ýaly Merkezi Aziýa ýurtlarynyň dini azatlygyny iň bozýanlaryň sanawyndan çykarylmagynyň dogrulygy barada sorag orta atyldy.
8-nji noýabrda Döwlet departamenti 2005-nji ýyldaky Bütindünýä dini azatlyk hasabatyny ýaýratdy. Bu hasabat, yzly-yzyna ýedinji bolup, dünýäniň 197 ýurdunda dini azatlygyň ýagdaýyny we Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň bu möhüm adam hukuklaryna hormat goýmak ugrundaky hereketlerini seljerýär. Hasabat, ABŞ-nyň Kongresiniň adyndan 1998-nji ýyldaky Halkara Dini Erkinlik Kanunyna laýyklykda taýýarlanýar.
Hasabatda Ýewropada ýa-da Ýewraziýada hiç bir ýurt “aýratyn alada döredýän ýurt” hökmünde görkezilmedi, ýagny dini azatlygyň çynlakaý bozulmagyna ýol beren ýa-da rugsat bermeýän iň erbet düzgün bozýanlaryň hataryna goşulmady.
2005-nji ýyldaky hasabatda şeýle sekiz ýurt - Birma, Koreýa Demokratik Halk Respublikasy (Demirgazyk Koreýa), Eritreýa, Eýran, Hytaý Halk Respublikasy, Saud Arabystany, Sudan we Wýetnam bar. 15-nji noýabrda geçirilen diňlenişikde ähli şaýatlar bu ýurtlarda dini azatlygyň aç-açan bozulýandygy bilen ylalaşdylar we Amerikany öz ynançlary üçin ejir çekýänleri goramak üçin has işjeň hereket etmäge çagyrdylar.
Hasabatda Özbegistan ýurtda dini azatlygyň çynlakaý bozulmagy sebäpli agzalyp geçilýär.
Hasabatda soňky bir ýylda dini azatlyk ýagdaýynyň gowulaşmagyny dowam etdirýän iki sany Ýewraziýa döwletiniň biri (Gruziýa bilen birlikde) Türkmenistan bellendi.
HASABATDA ÖZBEKISTAN WE TÜRKMENISTAN BILEN BAGLANŞYKLY ALADALANMA BILDIRILDI
Kongres komitetiniň başlygy Kristofer Smit diňlenişikde Türkmenistanyň we Özbegistanyň "ynanýanlaryň hukuklaryna çynlakaý howp abanýan ýurtlardygyna" ynanýandygyny aýtdy.
Döwlet din azatlygy boýunça Döwlet departamentiniň ýörite wekili Jon Hanford diňlenişigiň başynda çykyş etdi we hasabatyň gysgaça mazmunyny komitete hödürledi.
ABŞ Özbegistany mysal hökmünde getirip, dini azatlygyň çynlakaý bozulmagy bilen baglanyşykly beýleki birnäçe ýurt bilen gatnaşyklaryny dowam etdirýär diýdi. Özbegistanda bolup geçen käbir düzgün bozmalara mysal getirip, "hökümet bilen ähli toparlaryň dini azatlygyna hormat goýulmagyny talap edip, hökümet bilen işleşmegimizi dowam etdirýäris" -diýdi.
Hanford, şeýle hem, bir topar syýasy tussagyň boşadylmagy we hökümet işgärleri we dini azlyklaryň agzalary bilen baglanyşykly ilkinji tegelek stoluň başynda pikir alyşmak ýaly Türkmenistanda "oňyn wakalaryň" bardygyny aýtdy. "Şeýle-de bolsa, çynlakaý meseleler galýar" -diýdi.
Hanford hasabatyň "elmydama bir zady sypdyrýandygyny we tankytlary elmydama goldaýarys we şol tankytlara jogap bermäge synanyşýarys" -diýdi.
"Biziň maksadymyz hakykata esaslanýan altyn standartyny bermek" -diýip, ýyllyk hasabatyny beýan etdi.
ABŞ-NYŇ HALKARA DINI ERKINLIK BARADAKY KOMISSIYASY PIKIRINI GÖRKEZÝÄR
ABŞ-nyň Halkara dini azatlyklar boýunça komissiýasynyň başlygy Maýkl Kromarti bu komissiýanyň soňky döwürde Türkmenistany we Özbegistany dünýäde dini azatlygy iň erbet bozýanlaryň hataryna goşmak baradaky çagyryşyny tassyklaýandygyny aýtdy.
Bu komissiýa halkara dini azatlyk kanuny boýunça döredildi. Geňeş kanun boýunça dünýädäki pikir, wyjdan we din azatlygynyň ýagdaýyna gözegçilik etmek we Prezidente, Döwlet sekretaryna we ABŞ-nyň Kongresine hökümetiniň dini azatlygy we baglanyşykly adamlary beýleki ýurtlar bilen gatnaşyklarynda hukuklary nädip has netijeli gorap we ösdürip biljekdigi barada teklipleri bermeli.
Kromarty "Türkmenistany we Özbegistany aýratyn alada goýýan ýurtlaryň sanawyna goşmazlyk Kongresiň Halkara dini azatlyk kanunyny kabul etmeginiň maksadyna ters gelýär" -diýdi.
"Häzirki wagtda dünýäniň iň repressiw döwletlerinden biri bolan Türkmenistanda garaşsyz dini işleriň hemmesi diýen ýaly gadagan" -diýdi. "Özbegistan hökümeti dini ybadatlara berk çäklendirmeler girizdi we hökümetiň gözegçiligindäki dini guramalaryň daşynda işleýän raýatlaryň we toparlaryň işine rehimsizlik bilen çäre görmegini dowam etdirýär".
“Uly ilçi Jon Hanford we Döwlet departamenti birnäçe ýyl bäri bu iki ýurduň hökümetleri bilen ýagdaýy gowulaşdyrmak üçin işlemäge synanyşýarlar. Muňa garamazdan, olaryň beren jogaby gaty çäklidir. Dini azatlygyň çynlakaý bozulmagy sebäpli Türkmenler we Özbek hökümetleri tarapyndan ýazylan ýazgaryşlar, olaryň sanawdan çykarylmagy halkara dini azatlyklar baradaky kanunyň hatyny we ruhuny pese gaçyrýar. "
Kromarti Türkmenistanda dini azatlyklar baradaky ýyllyk hasabatyna aýratyn ünsi çekdi, onda “hasabat döwründe dini azatlygyň ýagdaýynyň gowulaşandygy baradaky geň galdyryjy beýannama. Hasam aladalandyrýan zat, Brifing hasabatynda Türkmenistany dini azatlygy öňe sürmekde möhüm öňegidişlik gazanan ýurtlaryň hataryna goşmagydyr. "
"Bu netijäni diňe bir komissiýamyz däl, eýsem adam hukuklary guramalarynyň köpüsi we Türkmenistan boýunça beýleki bilermenler hem ýalňyş hasaplaýar".
Adam hukuklaryny goraýjy dokuz guramanyň koalisiýasy Kromartiniň aladalaryny gaýtalap, Türkmenistanda we Özbegistanda dini azatlygyň çynlakaý we giňden bozulandygyny görkezýän subutnamalaryň köpüsine salgylanyp, iki ýurt üçin ýyllyk hasabatlary jikme-jik tankytlady.
Başga bir şaýat, Halkara dini azatlyk guramasynyň wekili Lawrens Uzell hem hasabatyň Özbegistan we Türkmenistan baradaky bölümlerini tankyt etdi. Uzell amerikan diplomatlarynyň "ýerli azlyklara ýeterlik üns bermezlik duzagyna düşendigini, emma bu azlyklaryň Amerikanyň legionerlerinden we missionerlerinden has güýçli repressiýa sezewar edilýändigini" aýtdy.
Uzell, hasabatda ABŞ-da ýerleşýän Iýegowa şaýatlary ýa-da mormonlar ýaly dini toparlara salgylanmalaryň köp bolmagy däl diýýär. "Mesele, hasabatyň beýleki toparlara kän bir ähmiýet bermezligi".
Waşington faýly.
