Türkmen Helsinki gaznasynyň 2004-nji ýylyň 30-31-nji ýanwarynda Bişkekde geçirilen "Merkezi Aziýadaky adam hukuklary borçnamalary: üstünlikler we kynçylyklar" sebitleýin konferensiýasynda hasabaty.
Ilki bilen, konferensiýa gatnaşyjylara “terror” sözüniň nämäni aňladýandygyny ýatlatmak isleýärin. Terrorçylyk - latyn sözi terror - gorky, elhençlik, zorlukly hereketler, yzarlamalar, ýok etmek, girew almak, adam öldürmek, syýasy garşydaşlary, bäsdeşleri gorkuzmak, basyp ýatyrmak, belli bir setir girizmek we ş.m.
11-nji sentýabrdan soň Amerika elhenç betbagtçylyk bilen ýüzbe-ýüz bolanda, dünýä terrorçylyga garşy barlyşyksyz göreşiň bosagasynda durdy. Demokratik döwletler rehimsiz diktator rejimleri döredilen käbir ştatlarynda terrorçylygyň ýüze çykmagyna garşy aýgytly göreş alyp bardy. Şol bir wagtyň özünde terror we terrorçylyk düşünjesi diňe agyr jenaýatlar eden hakyky terrorçylara garşy göreşmek üçin däl, eýsem, munuň bilen hiç hili baglanyşygy bolmadyk adamlara garşy hem ulanylyp başlandy.
Öňki SSSR-iň raýatlarynyň köpüsi ýurtda NKWD we KGB tarapyndan döredilen syýasy terrorçylygy ýada salýarlar. SSSR-iň dargamagy bilen hemmeler syýasy terror ýatdan çykaryldy diýip pikir etdiler.
Muňa garamazdan, öňki kärdeşler arkalaşygynyň ýolbaşçylaryndan biri we häzirki wagtda garaşsyz döwlet, terrorçylyga garşy bahana bilen häzirki döwürde dünýäde iň zalym rejimleri döretdi. We bu ýurdy, Türkmenbaşynyň ýolbaşçylygyndaky Türkmenistan diýip atlandyrýarlar. Halkara Helsinki federasiýasynyň başlygy ARON RODES: "NYYAZOWYŇ REJIMI STALINIŇKIDEN KÖP KÖP ZALYM" -diýdi.
Nyýazow, terrorçylyga garşy bahana bilen, Konstitusiýanyň düzgünleriniň köpüsiniň hemme ýerde bozulan ýurtda adam hukuklary we azatlyklary düşünjesini ýok etdi, haýsy hukugyň bozulmaýandygyny aýtmak mümkin däl. Türkmenistan rejime, dissidentlere we diktator rejiminiň nukdaýnazaryndan howp abanýanlaryň hemmesini gazaply yzarlap başlady. Mundan başga-da, 2003-nji ýylda birnäçe berk kanun kabul etmek bilen, hususan-da, dönüklik baradaky kanun, jemgyýetçilik guramalary, din we Türkmenistanyň Jenaýat kodeksine üýtgetmeler girizmek, Türkmenistanyň Raýat prosessual kodeksi we Administratiw hukuklar kodeksi, döwlet edaralarynda hasaba alynmadyk adam hukuklaryna, dini we raýat işlerine berk çäklendirmeler girizildi. 2003-nji ýylyň fewral aýynda kabul edilen “Dönüklik baradaky kanun” halkynyň ýagdaýyny hasam agyrlaşdyrdy. Häzirki wagtda dowam edýän ykdysady, sosial ýa-da umuman Saparmyrat Nyýazowyň tutuş syýasaty barada tankydy bellikler üçin adam gözenegiň aňyrsynda goýulyp bilner. Iş ýüzünde Nyýazow ýurtda adam hukuklaryna garşy döwlet terrorçylyk syýasatyny alyp barýar.
Ynsan hukuklaryny, raýat, dini işjeňligi basyp ýatyrmak üçin häkimiýetler hukuk goraýjy edaralary, ýörite hyzmatlary ulanýarlar, olar Konstitusiýa laýyklykda adamlaryň hukuklaryny goramalydygyna garamazdan, Nyýazowyň görkezmesi bilen bu hukuklary yzygiderli bozýarlar.
Türkmen oppozisiýaçylaryny, dissidentleri, jurnalistleri, dini we ynançly aktiwistleri rehimsiz yzarlamalar, mejbury göçürmek, ýaşaýyş jaýlaryny we emläkleri bikanun ele geçirmek, bu adamlaryň we Türkmenistanyň beýleki raýatlarynyň öýleriniň ýykylmagy - bu yzygiderli Nyýazow tarapyndan tassyklanan adam hukuklarynyň bozulmagynyň doly sanawy..
Nyýazowyň göwnünden turmak üçin ýörite hyzmatlar, dissidentlere we rejime garşy çykýan adamlara terrorçylaryň maskasyny geýdirip, ýalan aýyplamalar ýükleýärler. Mundan başga-da, bu tendensiýa 2002-nji ýylyň 25-nji noýabryndan soň giňden ýaýrady. Ýurt düýbünden polisiýa rejimine geçdi. Adamlar MWD, MNB we Baş prokuratura sözleri agzalanda öz pikirlerini aýtmakdan gorkýarlar.
Ýörite hyzmatlar, diktator Nyýazowa boýun bolmak islemeýän türkmen raýatlaryna gaýdyp gelmek üçin başgaça pikirlenýänleriň garyndaşlaryny zamun almakdan peýdalanýar. Rejime garşy çykýan adamlaryň garyndaşlarynyň, hatda çagalarynyň öňünde gynalan halatlary köp. Hukuk goraýjy edaralaryň hemme ýerinde öz-özüni günäkärlemäge mejbur bolan tussaglara psihologiki basyş edilýär. Konstitusiýa hukuklaryny goramaga synanyşýan adamlar işinden boşadylýar, ýaşaýyş jaýlarynyň bikanundygyny we öýlerinden kowulýandygyny görkezýän resminama yzygiderli berilýär. Bu bikanun hereketlerde polisiýa we prokuratura resminamalary görkezmezden adamlary öýlerinden mahrum edýän hyýaklaryň bikanun hereketlerine bil baglaýarlar. Daşary ýurt diplomatik wekilhanalary arkaly konstitusion hukuklaryny we azatlyklaryny goramaga synanyşýan raýatlar rejim tarapyndan rehimsizlik bilen yzarlanýar,
Türkmenistan raýatlarynyň ýörite hyzmatlary tarapyndan şantaj etmek we gorkuzmak hukuk goraýjy edaralaryň işinde adaty ýagdaýa öwrüldi. Içeri işler ministrligi, Milli howpsuzlyk ministrligi, Baş prokuratura we Türkmenistandaky kazyýetler adam hukuklary meselesinde goşa standartlar syýasatyny alyp barýan Nyýazowyň hüşgär gözegçiliginde.
Köpçüligiň öňünde eden çykyşynda ýurtda adam hukuklarynyň bozulmaýandygyny ikiýüzli aýdýar. Şol bir wagtyň özünde, halkara guramalarynyň wekilleriniň Türkmenistana girmegine rugsat bermek baradaky ýüzlenmeleri türkmen häkimiýetleri tarapyndan düýbünden ret edilýär. Türkmen hökümeti garaşsyz hünärmenleriň ýurtdaky adam hukuklary ýagdaýyny öz gözleri bilen görmegini islemeýär.
Türkmenistanda döredilen halka garşy gazaply terrorçylyga garamazdan, ýurduň köp raýaty bu gulçulyk meselesine gelmedi we adam hukuklaryny goramak üçin maksatly işde yşyk görmedi. Munuň üçin Türkmenistanda adam hukuklarynyň iň gödek bozulmagy barada ýurtda we daşary ýurtlarda mümkin boldugyça maglumat ýaýradýarlar. Şeýle hem, BMG, ÝHHG, Türkmenistan baradaky Ýewropa Parlamentiniň kararlary barada ilat arasynda maglumat ýaýratmagy başarýarlar.
Ynsan hukuklary boýunça alyp barýan işleriniň göze görnüp duran netijeleri bermegi üçin BMG, ÝHHG, halkara adam hukuklary guramalary, demokratik döwletler we gönüden-göni Türkmenistanda ýerleşýän ilçihanalary üçin has netijeli goldaw gerek. Türkmen hökümetine edilýän basyşy artdyrmaga çagyrýarys. Türkmenistanyň hökümetine ýüzlenýän her bir bellik ähli metbugatda aç-açan beýan edilmelidir, sebäbi türkmen hökümetiniň aç-açanlykdan we mahabatdan gorkýandygy belli.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
