Bir wagtlar Türkmenistanda Ylymlar akademiýasynyň ýanynda özboluşly Çöller instituty bardy. Resmi Aşgabat garaşsyzlyk alandan soň Ylymlar akademiýasyny ýapdy we şeýlelik bilen islendik ylmy işi ysmaz etdi. Häzirki wagtda ýurtda beýlekiler bilen bir hatarda ekologiýa, daşky gurşaw, ýerden peýdalanmak, topragyň zaýalanmagy, ýerleriň şorlaşmagy we suw basmagy, agyz suwy bilen baglanyşykly ýiti meseleler bar.
Mysal üçin, hatda ýurduň paýtagty Aşgabatda-da ýüzlerçe müň adam yzygiderli suw ýetmezçiligine duçar bolýar. Tomusda bu mesele köp ilatly ýerlerde adatdan daşary ýagdaý bolýar. Aşgabat halkara howa menziliniň töweregi birnäçe ýyl bäri batgalyk, hünärmenler suw joşmagyndan gorkýarlar. Daşoguz sebiti bolsa Aral sebitiniň daşky gurşaw meseleleriniň ýiti sebitinde ýerleşýär. Hünärmenleriň çaklamalaryna görä, Aşgabatda we sebit merkezlerinde oba hojalygy tehnologiýasynyň, "fantanomaniýa" düzgünlerini äsgermezlik edip, Garagumyň çägelerinde suw howdanynyň gurulmagy, daşky gurşaw ýagdaýynyň hasam erbetleşmegine sebäp bolar.
Tebigaty goramak, daşky gurşawyň hilini ýokarlandyrmak we goramak boýunça döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlaryny yglan eden türkmen ýolbaşçylary, iş ýüzünde ýokardaky meseleleri we olardan ýüze çykýan meseleleri çözmek üçin çynlakaý ädim ätmeýär. Bu meseläni düýbünden güýçsiz we köplenç başarnyksyz wezipeli adamlary wezipä bellemek arkaly bu meseleleri çözmäge synanyşýan ýaly görünýär. Işgärleriň iş ýüzünde ýokardaky meseleleriň biri bilen nähili baglanyşygy bar, indiki mysalda görüp bileris.
THF Türkmenistanda toprak ylmynyň ýagdaýy barada birnäçe ýyl ozal "Hasabat beýany" görnüşinde ýokary ýolbaşçylara iberilen hat aldy. Ýetip gelýän betbagtçylyk barada alada edýän alymlar topary ýagdaýy gowulaşdyrmak üçin gyssagly çäreleri teklip etdiler.
Aşakda ownuk azalmalar bilen “Hasabat beýany” hödürleýäris.
“... Türkmenistanda, Tebigaty dolandyrmak we daşky gurşawy goramak ministrliginiň habaryna görä, 20-nji asyryň soňky çärýeginde oba hojalygynyň önümçiliginde ýerleriň paýhasly ulanylmagy topragyň çalt zaýalanmagyna sebäp boldy. Topragyň ýitgileriniň ozal ýüze çykandygy mälim, ýöne soňky on ýylda onuň çalt ösmegi bilen tapawutlandy. Bularyň hemmesi eýýäm kiçi göwrümli (oba önümçiliginiň tutýan meýdany umumy mukdaryň 4% -inden hem az) we hasylly ýerleriň hiliniň fonunda bolup geçýär, sebäbi toprak görnüşi boýunça ekin meýdanlarynyň gurluşy çägeli, hasylly aýratynlyklary pes - toprak çöl we çal topraklardan durýar.
Şeýle hem, Tebigy baýlyklar ministrligi, Türkmenistanyň Milli statistika we çaklama institutyna salgylanyp, oba hojalygy önümçiligi taýdan ýurdumyzyň toprak örtüginiň häzirki ýagdaýynyň diýseň kanagatlanarly däldigini we ýaramazlaşmagyny dowam etdirýändigini habar berýär (“Seret” Türkmenistanyň daşky gurşaw ýagdaýy. "Türkmenistan. Aşgabat-1999;" Türkmenistanyň daşky gurşawy. "Statistik ýyl kitaby. Türkmenstatprognoz. Türkmenistan. Aşgabat-1999).
Ýüze çykarylan meseläni göz öňünde tutup, toprak ylmy ulgamynda toplumlaýyn, yzygiderli çemeleşmegiň we döwlet maksatnamasynyň ýoklugy, bakja topraklaryny ösdürmegiň bar bolan tejribesiniň olaryň hasyllylygyna, meliorasiýa häsiýetlerine we umumy zaýalanmagyna ýaramaz täsir edýändigine sebäp bolýar, şorlaşmak, suw basmak ýüze çykýar. Munuň üçin topragyň tebigy ýel we suw eroziýasyny goşmaly, netijede hasylly gatlak doly ýok edilýär. Bularyň hemmesi başga bir meseläniň fonunda bolup geçýär - çölleşmek prosesleriniň ösmeginiň ýeke-täk sebäbi bolan tokaýlaryň ýok edilmegi. Suwarymly topraklaryň zaýalanmagy, oba hojalygynyň tehnologiýasy nukdaýnazaryndan, ösümlik möwsüminde oba hojalygynyň tehnikasynyň nädogry ulanylmagy netijesinde ýüze çykýar (ulanylýan oba hojalyk tehnikasynyň köpüsi we sürümiň çuňlugy toprak gurluşyna laýyk gelmeýär). Ýetişen topraklaryň emele gelmegi ýüzlerçe ýa-da müňlerçe ýyl dowam etse, birnäçe ýyldan soň yzyna dolanyp bolmajak zaýalanmak ýa-da topragyň doly ýok edilmegi bolup biler. Topragy ýok etmek aňsat, ony täzeden döretmek kyn. Bu faktorlaryň hemmesi ýakyn geljekde Türkmenistanda oba hojalygynyň önümçiliginiň mümkinçiligi barada sorag ýüze çykmagyna sebäp bolýar.
Topragyň oba hojalygynyň aýratynlyklaryny gorap saklamak jogapkärçiligi nukdaýnazaryndan häzirki wagtda döwlet dolandyryş derejesinde toprak ylmy meselelerine giňişleýin çemeleşýän we topragyň hasyllylygyny dikeltmek üçin jogapkär gurluş ýok. Oba hojalygynyň önümçiliginde, Türkmenistanyň dürli ministrlikleri we bölümleri topragyň hasyllylygyna gönüden-göni ýa-da gytaklaýyn täsir edýär. Şeýle-de bolsa, onuň zaýalanmagy üçin hiç kim göni jogapkärçilik çekmeýär. Mysal üçin, döwlet öz-özüňi dolandyryş edaralary - häkimlikler diňe ýerden maksatly peýdalanmak üçin jogapkärdir, Oba hojalygy ministrliginiň ýer dolandyryş gullugy ýer ýazgylaryny ýöredýär, Tebigy baýlyklar ministrligi sebitleriň ekologiki ýagdaýyna gözegçilik edýär, oba hojalygy bölümleri we birleşikleri (Suw serişdeleri ministrligi we Türkmenobahyzmat) önümçilik meselelerini çözmäge höwesli. Topragyň hasyllylygyna iň uly täsir, elbetde, kärendeçi tarapyndan amala aşyrylýar, ýöne emläkden daşlaşmakda ol diňe mümkin bolan ähli zady toprakdan gysyp, soň bolsa terk etmek bilen gyzyklanýar. Ylmy dünýä - meseläni ýüze çykarmakda we resmileşdirmekde esasy tarap, degişli bilimleriň we meseläniň düşünilmezligi sebäpli howply dymmagy görkezýär. Döwlet hyzmatlary we bu ugurdaky meseleleri ýüze çykarmak we çözmek üçin jogapkär guramalar tarapyndan milletiň iň möhüm we çäkli çeşmesine şeýle garaýyş, geljekde problemalary görmeýändikleri sebäpli, senagat dolandyryşynyň we ykdysady miýopiýanyň beýanydyr.
... Topragyň zaýalanmagynyň tizlenmegi, jemgyýet üçin howp abanmak (islenmeýän wakalar), daşky gurşaw we durmuş-ykdysady betbagtçylyga sebäp bolýan wakalaryň ýokarlanmagydyr.
Topragyň zaýalanmagy meselesi azyk howpsuzlygyny gazanmak, oba hojalygyny we gaýtadan işleýän pudaklary ösdürmek, şeýle hem Türkmenistanda amatly ekologiýa ýagdaýyny döretmek üçin birnäçe döwlet, strategiki maksatnamalaryň durmuşa geçirilmegine howp salýar.
Diňe zerur we ýeterlik intellektual we maliýe çeşmelerini toplamak bilen meseleleri çözmäge toplumlaýyn, yzygiderli çemeleşmegiň netijesinde topragyň hasyllylygyny ýitirmek howpundan gaça durmak mümkin. Meseläni äsgermezlik etmek ikinji Arala eltýär.
Ýokardakylara esaslanyp, başlangyç etapda, ähli gyzyklanýan taraplaryň gatnaşmagynda meseläni Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan garamak we meseläniň beýanyny tassyklamak teklip edilýär. Oba hojalygynyň önümçiligini özgertmek, çözgütleri tapmak üçin işleri guramak üçin pudagara komissiýada kiçi komitet dörediň. Meseläni Türkmenistanyň Prezidentiniň karary bilen resmileşdiriň we döwletiň iň ileri tutýan wezipesini kesgitläň. "
Türkmen rejimi ýurduň durmuşynyň ähli ugurlarynda mutlak bir pikiri wagyz etmek pozisiýasyna berk ýapyşýandygy sebäpli, degişli edaralardan "Hasabat beýanynyň" hiç hili reaksiýanyň ýokdugyny aýtmak islemeýär. Has dogrusy, zatlary tertiplemek, kömek etmek we soňra iň işjeň hünärmenleri bu ugurdan gatnaşmakdan kem-kemden aýyrmak üçin esassyz wadalar görnüşinde boldular.
Resminama THF tarapyndan 2005-nji ýylyň 17-nji martynda alyndy.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
