Duşenbe güni Türkmenistan hemişelik bitaraplyk statusyna eýe bolmagynyň ýyl dönümini belledi. 10 ýyl ozal ýurt syýasy, ykdysady, harby bileleşiklere we bloglara goşulmazlyk, köpçülikleýin gyryş ýaraglaryndan ýüz öwürmek we respublikanyň çäginden ulaglaryň daşalmagyny gadagan etmek, ähliumumy adamzat gymmatlyklaryna boýun bolmak, demokratiýa ýörelgeleri, halkara ynsanperwer guramalary bilen ýakyn hyzmatdaşlyk we ş.m. taýynlyk yglan etdi. Bu status Türkmenistana näme getirdi?
1995-nji ýylda BMG Baş Assambleýasy türkmenleriň bitaraplygy ideýasyny goldady we şondan bäri respublikanyň bitaraplygy hem ýolbaşçylygy, hem-de daşyndaky köp syýasatçylar tarapyndan Türkmenistanyň we döwlet baştutany S.Nyýazowyň halkara syýasatynda şahsyýetiň gazanan üstünlikleriniň biri hökmünde baha berildi. Şeýle-de bolsa, türkmenleriň bitaraplygynyň on ýyllyk taryhy, belli bir derejede, respublikanyň häkimiýetleriniň hödürlemek isleýänlerinden has gapma-garşylykly we birneme düşnüksiz. Merkezi Aziýadaky Karnegi Moskwa merkeziniň hünärmeni Arkadiý Dubnow:
AD: Ilki bilen, türkmenleriň bitaraplygynyň nädip dörändigini ýatlamaly. Bu pikir ilki Nyýazowa şol wagtky Türkmenistanyň Daşary işler ministri Boris Şyhmyradow (döwlet dildüwşügi guramakda aýyplanyp 2002-nji ýylyň ahyrynda ömürlik türme tussaglygyna höküm edildi) tarapyndan teklip edildi. Bu ideýanyň durmuşa geçirilmeginde 1990-njy ýyllaryň ortalarynda Türkmenistanyň ABŞ-daky ilçisi bolup işleýän we Amerikanyň merkezleşmeginde we BMG guramalarynda giň arabaglanyşygy bolan türk telekeçisi Halill Ugur rol oýnady.
Resmi taýdan bu hekaýa şeýle boldy: 1995-nji ýylyň 12-nji dekabrynda BMG Baş Assambleýasynyň 50-nji mejlisinde jemi 52 karar kabul edildi, şol sanda "Halkara howpsuzlygy goldamak barada". Onda diňe iki nokat bardy - Türkmenistanyň hemişelik bitaraplygy we Balkan ýurtlarynyň arasynda gowy goňşuçylyk gatnaşyklarynyň ösmegi barada.
Birinji abzasda Türkmenistan tarapyndan kabul edilen bitaraplyk statusynyň ykrar edilmegi we goldanylmagy beýan edildi, BMG-ä agza ýurtlar bu statusa hormat goýmaga we goldamaga çagyryldy. Bu karar ses bermezden kabul edildi. Şol sebäpden, BMG agzalarynyň Türkmenistana bitarap status bermek üçin biragyzdan ses beren türkmen propagandasy baradaky gülkünç habarlar gaty gülkünç görünýär. Ses berilmedi, tabşyrylmady, aýdylyşy ýaly karar ses bilen kabul edildi.
Emma Aşgabat tarapyndan ýaýradylan bu ýönekeý ýalan eýýäm şeýle bir öwrenişipdir welin, hatda käbir döwletleriň baştutanlary-da muňa boýun bolýarlar, şeýlelik bilen, Ukrainanyň prezidenti Wiktor Ýuşenko "Hormatly Prezident Nyýazowy bitarap statusyň 10 ýyllygy" bilen gutlap, Ukrainanyň BMG-de bu status üçin ses beren döwletleriň hataryndadygyny ýazýar. Türkmen gaz üpjünçiligine gul bolanyňyzda näme ýazyp bilmersiňiz! Umuman alanyňda, bu gowy pikiriň Merkezi Aziýadaky ägirt güýçleriň uly oýnundan daşlaşmak indi aç-açan görünýär.
Demir perde bilen gurşalan Türkmenistan, dünýäniň beýleki ýerlerinden bütinleý diýen ýaly üzňeleşdi. Ýurt Aýyň iň uzak tarapynda ýerleşýän ýaly, Nyýazowyň ýüpek gurçuklaryny diňleýän türkmenler, BMG-nyň şu ýyllaryň dowamynda türkmenleriň bitaraplygyny wasp etmek bilen meşgullanýandygyna we BMG Baş Assambleýasynyň soňky ýyllarda Türkmenistanda adam hukuklarynyň bozulmagyny, dini we milli azlyklary yzarlamagy ýazgarýan birden köp karar kabul edendigine ynanmalydyrlar. Nyýazow bitaraplygy halkara jemgyýetçiliginden gizlemäge mümkinçilik berýän bir hile öwürdi: ýurt Owganystandan neşe serişdeleriniň esasy tranzit ýollarynyň biri bolmagynda galýar, Aşgabat dünýä raýat howa ýollary tarapyndan dolandyrylýan uçuşlaryň howpsuzlygyna howp salýan MANPADS-yň hereketine we satuwyna gözegçilik etmekde hyzmatdaşlyk etmekden ýüz öwürýär. Türkmen häkimiýetleri Gyzyl Haç wekilleriniň türmelerine girmegine-de rugsat bermeýär, halkara synçylara we daşary ýurt diplomatlaryna türkmenleriň kazyýet işine gatnaşmagyna rugsat berilmeýär.
Türkmenistanyň Russiýa bilen goşa raýatlyk şertnamasynyň birtaraplaýyn ýatyrylmagy bilen utandyryjy waka, ýa-da Döwlet Dumasyna geçiriljek goşmaça saýlawlarda on müňlerçe saýlawçylaryndan rus dalaşgärleriniň Russiýanyň dalaşgärlerini hasaba almazlygy bilen has utandyryjy waka. Şu ýylyň 4-nji dekabry - bularyň hemmesi bitarap status diýilýän zadyň netijeleri, türkmenbaşy öz patyşalygyny gurşap aldy.
Türkmenleriň bitaraplygy ideýasynyň döremeginiň taryhy barada aýdylanda bolsa, Täjigistan Daşary işler ministrliginiň işgärleriniň biriniň adynyň aýdylmazlygy şerti bilen NW-ä aýdyşy ýaly, bu pikiriň özi 1995-nji ýylda Pakistanda Türkmen-Owgan-Päkistan turbageçirijisi gurluşyk barada gepleşiklerde ýüze çykdy. Bu çylşyrymly gepleşiklere, hususan-da, "Talyban" we Täjigistan ýaragly oppozisiýasynyň wekilleri gatnaşdy. Talyban gepleşiklerde gaty kyn şertleri goýdy, Owganystandaky we Täjigistanda durnuksyzlyk sebäpli turbageçiriji gurmagy meýilleşdirmek howp astyndady, çeşmäniň habaryna görä, Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň başlygy Boris Şyhmyradow bitarap Türkmenistanyň töwellaçylygy arkaly taraplary ýaraşdyrmak pikirini öňe sürdi. Birnäçe gyssagly ýygnak geçirildi, şol sanda Hindistanyň, Eýranyň, Päkistanyň wekilleri we "Bitarap" diýlip atlandyrylýan bu setir, gatnaşyjylar tarapyndan tassyklandy. Soňra bolsa BMG-ä teklip edildi.
Bilşiňiz ýaly, bitaraplyk ideýasynyň awtory S.Nyýazowa we meýilnamasynyň nämä öwrülendigini gören B.Şyhmyradow birnäçe ýyldan soň türkmen oppozisiýasynyň öňdebaryjy şahsyýetleriniň birine öwrüldi. Sürgündäki Oppozisiýa hereketindäki iň ýakyn ýaranlaryndan biri hökmünde Türkmenistanyň Türkiýedäki we Ysraýyldaky öňki ilçisi N.Hanamow:
NH: Geçen asyryň 90-njy ýyllarynyň birinji ýarymyna, sebitde bolup geçen wakalara gaýdyp gelsek, elbetde, ýagdaýyň gowşap biljek we garşydaş taraplaryň ýygnanyp boljak bir ýurdy gerekdi we bitarap halkara guramalarynyň we döwletleriniň gatnaşmagynda ara alnyp maslahatlaşyldy. Täjigistanda we soňra Talyban häkimiýet başyna gelen Owganystandaky söweşi göz öňünde tutýaryn. Bularyň hemmesi Türkmenistanyň şeýle nokatlaryň birine öwrülmelidigi baradaky pikiri döretdi. Bitarap döwlet statusynda esasy zadyň islendik harby we syýasy bloglar bilen ylalaşmazlykdygyny bilýäris. Merkezi Aziýa häzirem konfliktli sebitleriň biri bolup durýar we bu meselede Türkmenistanyň bu statusa laýyklykda ýeterlik işi bolar. Emma ilkinji ýyllarda şeýle synanyşyklar edilen bolsa, Nyýazow hemişelik bitaraplyk statusyny şahsy maksatlary üçin ulandy. GDA barada aýdylanda bolsa, döwlet baştutanlarynyň ýygnanan wakalarynyň hemmesi diýen ýaly Nyýazow her dürli bahana bilen gatnaşmazlyga, resminamalara gol çekmezlige ýa-da jedelli meseleleriň ara alnyp maslahatlaşylmagyna gatnaşmazlyga synanyşdy. Esasan bitaraplyga salgylanyldy. Emma GDA harby ýa-da syýasy blog däl. Esasy mesele ykdysady sebitleýin meseleleriň çözülmegi, neşe gaçakçylygyna garşy bilelikdäki göreş we ş.m. Döwletde eden üýtgeşiklikleri üçin ony az biynjalyk etmek üçin özüni bitaraplyk bilen örtdi. Umuman aýdanyňda, Nyýazow özüne şahsyýet barada aýdylanda bolsa, gaty görmeýär. Mysal üçin, 2001-nji ýylyň 11-nji sentýabryndaky wakalara gaýdyp gelsek, Nyýazowyň bitaraplyk ýagdaýy kömek etdi: terrorçylyga garşy bilelikdäki söweşe gatnaşan sebitiň beýleki respublikalary ABŞ-nyň harby bazalarynyň döredilmegine rugsat berdi we indi bu ýurtlaryň rejimleri bilen baglanyşykly kelle agyry. Nyýazow muňa üns bermedi we diňe ynsanperwer kömegine gatnaşmaga razy boldy, häzirki wagtda goňşularynyň ýagdaýyna has gowy görünýär.
Muňa garamazdan, gapdalyndaky daşary ýurtly syýasatçylaryň köpüsi Türkmenistanda rejim awtoritar bolsa-da, durnukly we agressiw däldigini aýdýarlar. Mundan başga-da, ilat gaz, elektrik, suw mugt alýar ...
NH: Nyýazow beýleki döwletleriň içerki işlerine goşulmazlyga synanyşýar. Munuň tersine, hatda sebit bilen baglanyşykly meseleleriň çözgüdine-de goşulmaýar. Aladalanmazlygy üçin özüni izolirlemäge synanyşýar. Ýurduň ýapykdygy sebäpli, onda bolup geçýän wakalary az adam göz öňüne getirýär. Paýtagty nädip täzeden gurandygy möhümdir: gelenler: nähili owadan diýýärler. Merkezden bir ädim daşlaşyp, şeýle orta asyrlara girip biljekdigiňiz, ähli ýerüsti ulagdan başga ýerden geçip bilmersiňiz. Suw ýok, lagym ýok, elektrik togunyň kesilmegi - bu mugt suw, elektrik, gaz.
Bu, türkmen oppozisiýasynyň liderlerinden biri N.Hanamowyň pikiri. Türkmenistanyň gazananlary barada aýdylanda bolsa, S.Nyýazowyň özi bitaraplygy gazanmagyň dabaraly ýyl dönüminiň öňüsyrasynda Ministrler Kabinetiniň agzalary bilen duşuşanda bu barada iň gowy teswirler bilen gürledi. Olary dabaraly senesi bilen gutlap, geçen hepde Mary welaýatynyň ýaşaýjylarynyň Daşoguz sebitinden çörek aljak bolanda tussag edilendigini ýatlatdy. Türkmenbaşy muňa gaharyny getirdi we Milli howpsuzlyk ministrligine, Içeri işler ministrligine we Goranmak ministrligine sebitleriň arasyndaky gözegçilik nokatlaryny gyssagly berkitmegi, şeýle hem çöregiň bahasyna gözegçilik etmegi buýurdy. Bu barada habarçymyz Oraz Saryýewe Türkmenistanyň prezidentiniň edarasyndaky çeşme habar berdi. Bu buýruklardan çen tutsaň, hemişelik bitaraplyk statusy türkmen halkyna çörek bermedi.
W.Wolkow, O.Saryýew.
"Doýçe Welle".
