Ilkinji bahar baýramy, aýallara hormat, söýgi we haýran galmak baýramy geçdi. 1975-nji ýylda BMG 8-nji marta baýramyna "Halkara aýallar güni" resmi statusyny berdi, ýöne ähli ýurtlar ony bellemeýär. Bu günüň däbi enelere, uýalara, gyzlara, agtyklara erkekler tarapyndan gutlamak we güller sowgat bermek. Türkmenistanyň prezidenti Arkadag Berdimuhammedow hem belli bir derejede erkekdir we aýal-gyzlary baýramçylyk bilen gutlaýar, ýöne gaty üýtgeşik görnüşde.
2002-nji ýyldan bäri, Türkmenistanda aýallar güni 20-nji martda bellenilip geçilýär, sebäbi bu baýram Türkmenbaşynyň ejesi Gurbansoltan Ejäniň doglan gününe we Musulmanlaryň baýramy Nowruz Baýramyna gabat gelýär. Türkmenbaşynyň karary bilen 20-nji mart Milli bahar baýramy we aýallar güni diýlip atlandyryldy we 3 gün (20, 21 we 22-nji mart) dynç alyş güni (iş güni däl) yglan edildi.
2007-nji ýylda häkimiýete gelen Berdimuhammedow 8-nji mart dynç alyşyny senenama gaýdyp berdi we 2008-nji ýylda prezidentiň adyndan türkmen aýal-gyzlaryna pul bermek däbini dowam etdirdi. Şondan soň Türkmenistanyň ähli aýal-gyzlaryna, şol sanda pensionerlere, okuwçylara, mekdep okuwçylaryna we mekdebe çenli çagalara 200 müň manat (takmynan 10 ABŞ dollary) “pul sowgatlary” bermek barada karar kabul edildi. Gyzykly tarapy, bu karar hususy kärhanalaryň we guramalaryň ýolbaşçylaryny görkezilen mukdary aýal işgärlere öz serişdelerinden, ýöne prezidentiň adyndan tabşyrmaga borçly etdi. Dünýäde hiç bir prezident başga biriniň hasabyna beýle “sahylyga” ýol bermeýär.
2009-njy ýylda, näme üçindir Arkadag Aýal-gyzlar güni mynasybetli maddy baýraklary ýatyrmak kararyna geldi, netijede türkmen aýal-gyzlary iki ýyllap prezidentiň sowgatlaryndan mahrum galdylar.
2011-nji ýylda ol ýene-de aýallary ýada saldy we Türkmenistanyň Prezidentiniň 11535 belgili “Halkara aýallar güni mynasybetli ýurdumyzyň aýal-gyzlaryna pul sowgatlaryny gowşurmak” baradaky täze meşhur karary dünýä indirdi. Indi resmi resminamada kärhanalara, edaralara we guramalara her ýyl dabaraly ýagdaýda (ýene-de prezidentiň adyndan!) 40 manat mukdarda nagt sowgat berilmegi bellenildi. Mundan başga-da, 11535-nji belgide indi “Türkmenistanyň ähli aýal-gyzlary” diýen sözler ýok, aýallaryň belli bir görnüşleri sanalandyr: kärhanalarda, edaralarda we guramalarda işleýän görnüşlerine garamazdan, pensiýa we döwlet ýeňilliklerini alýanlar aspiranturada, doktorlyk okuwlarynda we işden daşary kliniki rezidensiýada, Türkmenistanyň prezidentiniň ýanyndaky Döwlet gullugy akademiýasynyň talyplary, azyndan iki okuw ýylyny okaýanlar, talyplar, mekdep okuwçylary we mekdebe çenli çagalar edaralarynyň okuwçylary.
Emma aglaba köplügi Türkmenistanda ýaşaýan öý-hojalykçy aýallar hakda näme aýdyp bilersiňiz? Kararda olar hakda hiç zat aýdylmaýar. Ýa-da olar başga jynsdanmy? Aslynda, ärler 8-nji martda prezidentiň adyndan, ýöne maşgala býudjetiniň hasabyna öý hojalykçy aýallaryna sowgat berse, samsyklyk bolar. Ýeri gelende aýtsak, bu ýagdaýda serişdeleriň maksatly harçlanmagyna kim gözegçilik edip biler?
Şeýle hem gyzykly zat, Türkmenistanda akkreditlenen ilçiler we beýleki halkara wekilhanalaryň we guramalaryň baştutanlary kimiň hasabyna we kimiň adyndan pul baýraklaryny berýär? Galyberse-de, hakyna tutmak üçin işleýän türkmen raýatlary gaty köp, islemese hiç kim olara zat bermez. Galyberse-de, Arkadag Türkmenistanda şa we hudaý bolsa-da, daşary ýurt hökümetleri onuň başdan geçirýän işlerine üns bermezligi mümkin.
Gysgaça aýdylanda, türkmen aýal-gyzlarynyň käbir görnüşlerinde adaty diskriminasiýa bar we kimiň - döwlet baştutanynyň hut özüniň, ýurduň ähli ýaşaýjylaryna deň hukuklary wada beren sözi bar! Şol bir wagtyň özünde, az mukdarda hak hakda aýdamok, köpler üçin edepsiz ýaly görünsede.
Bir sorag ýüze çykýar: näme üçin däp bolan mähirli we söýgüli aýallaryň dynç alyşyny ähliumumy derejede şöhrat kampaniýasyna öwürmek zerur boldy?
Hawa, Türkmenistan ýakynda aýallaryň türkmen jemgyýetindäki ýagdaýyny berkitmek üçin birnäçe möhüm kanun kabul etdi. Mysal üçin, "Aýallar we erkekler üçin deň hukuklary we deň mümkinçilikleri üpjün etmegiň döwlet kepillikleri barada" ýa-da "Adam söwdasyna garşy göreş" kanuny.
Şeýle-de bolsa, Norwegiýanyň Helsinki komitetiniň "Türkmenistanda aýallar: ikinji derejeli raýatlar" hasabatynda: "Aýallaryň hukuklaryny goraýan kanunlar aýallaryň azatlyklary we jemgyýetdäki deňlik babatynda gowy niýetleriň emeli keşbini döredýär."
“Gowy niýetleriň” diwary ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň dünýädäki adam söwdasy baradaky soňky hasabatynda-da agzalýar: “Türkmen aýal-gyzlar daşary ýurtlarda jyns söwdasyna sezewar edilýär. Oba ýerleriniň ýaşaýjylaryna adam söwdasynyň pidasy bolmak howpy has ýokary”.
Iş ýüzünde, ýokary işsizlik we korrupsiýa sebäpli iş üpjünçiligi meselesi türkmen ykdysadyýetiniň zyýany bolup durýar, netijede köp sanly türkmen aýal maşgalanyň esasy ekleýjisi bolmaga mejbur bolýar. Netijede, postsowet giňişliginde diýen ýaly ýitip giden gatnaw işi henizem Türkmenistanda hereket edýär we Arkadagyň “aladaly” syýasaty sebäpli türkmen aýallarynyň doly eğnine ýüklendi.
Mundan başga-da, Türkmenistandaky türme ilatynyň aglaba bölegi iş ýaşyndaky erkek adamlar, şonuň üçin maşgalalaryny eklemek düýbünden mümkin däl. Neşekeşleri we arakhorlary hem göz öňünde tutalyň, olaryň köpüsi erkekler.
Garaşsyz Türkmenistanyň “täze ösüş ýoly” neşe gaçakçylygy bilen baglanyşykly işleriň ýarysyndan gowragynyň aýallara degişlidigi. Jelepçilige öwrülen ýaş (we beýle ýaş däl) türkmen gyzlarynyň sany hem ep-esli artdy. Öň şeýle “işi” kadadan çykma hasaplanylsa we jemgyýetde utanja öwrülen bolsa, indi aýallar muny umytsyzlykdan edýärler we köpler olara duýgudaşlyk bildirýärler we ýazgarmaýarlar.
Bilermenleriň pikiriçe, aýallara garşy zorluk Türkmenistanda çynlakaý mesele. Dürli ýurtlaryň habar beriş serişdelerinde elmydama zorluk, yzarlama, diskriminasiýa ýa-da aýallary öz janyna kast etmek ýaly ýagdaýlar barada maglumat alyp bilersiňiz, Türkmenistanda beýle mowzuklar gadagan.
Norwegiýanyň Helsinki komitetiniň hasabatynda: "Hökümet bu meselerden bihabar, aýallara garşy zorluk aslynda giňden ýaýrandyr" diýilýär. Berdimuhammedowyň tutuş prezidentlik döwründe diňe bir waka belli boldy - öňki mejlis başlygy, oglunyň adaglysynyň janyna kast edendigi aýdylýar. Aslynda, bu işiň ozalky mejlis başlygyny syýasy arenadan aýyrmak maksady bilen, prezidentiň bolup biläýjek bäsdeşi hökmünde wezipesinden boşadyljakdygy äşgärdir.
Umuman alanyňda, garaşsyzlykdan bäri ýurtda aýallaryň we çagalaryň ýagdaýyny gowulandyrmak üçin ýekeje-de sosial we ykdysady maksatnama kabul edilmedi.
Merkezi aňtaw gullugynyň habaryna görä, 2015-nji ýylyň iýul aýyna çenli Türkmenistanyň ilaty 5,23 million adam bolup, olaryň 50,4 göterimi aýallar. Enäniň ölüm derejesi, ýagny göwreli aýallaryň azyndan 28 hepde, şeýle hem çaga dogurýan aýallaryň sany, her 100 müň diri çaga dogluşynyň sany 67. Deňeşdirmek üçin: Özbegistanda - 28, Gazagystan - 55, Täjigistan - 65, diňe Gyrgyzystanda - 71. Çaga ölüminiň derejesi, ýagny bir ýylda Türkmenistanda 1 müň diri dogluşda bir ýaşa çenli çagalaryň ölenleriniň sany 36,8 boldy. Deňeşdirmek üçin: Täjigistanda - 33,9, Gyrgyzystan - 27,7, Gazagystan - 20,9, Özbegistan - 19.2. Bu görkeziji köplenç bir ýurtda saglyk derejesiniň görkezijisi hökmünde ulanylýar.
Häzirki prezidentiň özi uzak wagtlap saglyk ministri bolup işlän Türkmenistanda şeýle pes görkezijiler, ýurduň jemi içerki önüminden saglygy goraýyş çykdajylarynyň bary-ýogy 2 göterimdigi bilen baglanyşykly. Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlary üçin bu görkeziji ep-esli ýokary.
Maksat Durdyjan
