Sowet Soýuzynyň dargamagyndan on üç ýyl töweregi wagt geçensoň, Gazagystanyň, Özbegistanyň we Gyrgyzystanyň oppozisiýa liderleri Londonda geçirilen konferensiýada Merkezi Aziýada demokratik özgertmeleriň geljeginiň azalýandygyny aýtdy.
Maslahatyň wekilleri "Ýewraziýada demokratiýa: näçe uzak we näçe çalt?" (12-nji noýabrda Merkezi Aziýa gönükdirilen demokratik gurama bolan Halkara Erkinlik Tory (IFN) we Londonda ýerleşýän Daşary Syýasat Merkezi tarapyndan bilelikde guralan) sebit ýurtlarynyň hökümetleriniň Sowet galyndylarydygyny yglan etdi; döwür - olaryň düzüminde we dünýägaraýyş manysynda.
Maslahata gatnaşyjylar hususylaşdyrmagyň ykdysady peýdalary hökümet bilen baglanyşygy bolanlaryň jübüsine girendigini aýtdy. Syýasy wepalylygy kepillendirmek üçin tutuş sebitde korrupsiýa ýaýbaňlanýar. Delegatlaryň pikiriçe, syýasy guramalar entek ösenok, hukuk goraýjy we metbugat diňe status-kwony goramaga hyzmat edýär.
IFN konferensiýada ýaýradan beýanynda "On ýyllyk syýasy durgunlykdan soň, Ýewraziýanyň ilaty könelişen ýolbaşçylardan, adalatsyz saýlawlardan we Sowet döwrüniň awtoritar rejiminden ýadady" -diýdi. "Hakyky üýtgeşme etmegiň wagty geldi".
Gazagystan konferensiýa gatnaşyjylaryň ünsüni özüne çekdi. Ara alyp maslahatlaşmakda çykyş eden Gazagystanyň oppozisiýa lideri, merkezi Ak Ýol partiýasynyň esaslandyryjysy we öňki maglumat ministri Altynbek Sarsenbaýew, hökümetiň sentýabr aýynda geçiriljek parlament saýlawlarynda ýeňiş gazanmagynyň Gazagystanda alternatiw syýasy garaýyşlar üçin az ýeriň bardygyny aýtdy. Ak Ýol we beýleki oppozisiýa güýçleri Sarsenbaýewiň saýlaw galplyklaryna garşy çykyş edip, oppozisiýanyň gazanan ýeke-täk parlament ýerini almakdan ýüz öwürenden soň Gazagystanyň Mejlisindäki ýa-da mejlisindäki wekilçiligini düýbünden ýitirdi. Sarsenbaýew: "Soňky saýlawlar şu gün awtoritar rejimden totalitar sistema geçýändigimizi görkezdi.
Bu nukdaýnazardan delegatlar Ukrainadaky wakalara-da garadylar. Sarsenbaýewiň pikiriçe, 21-nji noýabrda geçiriljek prezident saýlawynda ýüze çykan bidüzgünçiliklere garşy Kiýewdäki protestler Merkezi Aziýa hökümetlerine reformaçylary basyp ýatyrmak isleýänlere çynlakaý duýduryşdyr. "Syýasy göreş bolmasa güýç üýtgäp bilmez ... häzirki rejim durmuşyň ähli taraplaryna gözegçilik edýär".
Beýleki oppozisiýa işgärleri bu beýannama bilen ylalaşýandyklaryny aýtdylar. Gazagystanda bar bolan 12 syýasy partiýadan we 500 hökümete degişli bolmadyk guramanyň aglaba bölegi hökümet tarapyndan hasaba alyndy, olaryň käbiri güýz parlament saýlawlarynyň öňüsyrasynda, şonuň üçin olar diňe kagyz ýüzünde bar diýip, Gazagystan partiýasynyň Demokratik saýlawyny esaslandyryjylar we başlygy Asylbek Kožahmetow aýtdy."
Sarsenbaýew Gazagystandaky özgertmeleriň tutuş sebit üçin görelde bolup biljekdigini aýtdy. Baý nebit gorlarynyň kömegi bilen ýurduň ykdysadyýeti sebitdäki iň uludyr we goňşy döwletleriň ykdysady ýagdaýyna uly täsir edýär. 1990-njy ýyllaryň başyndan Gazagystan bolsa. Onuň sözlerine görä, eger 1990-njy ýyllaryň başyndan bäri Gazagystan başlan bolsa, yzygiderli demokratik özgertmeler geçiriler we beýleki Merkezi Aziýa ýurtlary hem muňa eýerer.
“Gazagystanda awtoritarizmiň jebisleşmegi sebitiň beýleki ýurtlarynda zynjyrly täsir döretdi. Döwrebaplaşdyryş yzygiderli alnyp barylsa, Gazagystan gaty güýçli ykdysadyýet alyp bilerdi we ykdysady üstünlik garyplyk meselesini çözmäge mümkinçilik berer "-diýdi. "Sebitdäki syýasy prosesleri herekete getirip biler".
Muňa garamazdan, beýleki oppozisiýa işgärleri ýurduň ykdysady ösüşine başgaça baha berýärler. Gazagystanyň Kommunistik partiýasynyň lideri Serikbolsyn Abdildin daşary ýurtly syýasatçylary "ähli meseleleri nebit meselesinde çözmekde" günäkärledi. "Gazagystanyň Demokratik Saýlawy" wekilleri baýlaryň ýurduň nebit girdejileriniň ep-esli bölegini eýýäm eýeländigini aýtdy.
Bu sözlere jogap hökmünde Gazagystanyň Angliýadaky ilçisi Erlan Idrisow konferensiýany gurnaýjylary Merkezi Aziýa hökümetleriniň wekillerini çagyrmazlykda aýyplady we ýygnakdaky tankydy "umumy stereotipler" diýip atlandyrdy. Idrisowyň pikiriçe, bu waka boýunça derňew we DWK lideri Galymžan Hakiýanowyň tussag edilmegi (Gazagystanyň wekilleri tarapyndan tankyt edilmeginiň sebäplerinden biri) dowam etdiriler. Şeýle hem ilçi, oppozisiýa lideriniň häkimiýetleriň gözegçiligi astyndaky bir öýde ýaşamagynyň howpsuzlygyny üpjün edýändigini aýtdy. Idrisow: "Öňki Sowet Soýuzynyň dürli sebitleri hersi öz ugruna çykdy, netijeleri başga". “Olara faktlar bilen baha berip bolar. Gazagystanyň üstünligi hakykat. Syýasy işjeňlik bar we oňyn ösüş bolup durýar. "
Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlarynda oppozisiýa hereketleriniň wekilleri şeýle hem sebitdäki demokratiýanyň geljegine çynlakaý şübhe bildirdi. 2004-nji ýylyň mart we iýul aýlaryndaky partlamalardan soň Daşkentde "yslam fundamentalistleriniň" yzarlanmagy Özbegistany "Türkmenistanlaşma" ýoluna saldy diýip, Özbegistan Açyk Jemgyýet Institutynyň öňki müdiri Alişer Ilhamow aýtdy. (“EurasiaNet” açyk jemgyýet institutynyň howandarlygynda işleýär.) "Biz hereket azatlygy, kärhana azatlygy we raýat azatlyklary ýörelgeleriniň bozulmagyna şaýat bolýarys" -diýdi. Ilhamow sosial şertnamanyň bozulmagy Özbegistanda "gözegçilik astyndaky terrorçylyga" meňzeýän "gorky atmosferasyny" döretdi diýip belläp geçdi.
Sürgün edilen türkmen oppozisiýasynyň bir agzasy Türkmenistan Özbegistan üçin görelde bolsa, syýasy garaýyşlaryň dürlüligine gaty az mümkinçilik bar diýdi. Prezident Saparmyrat Nyýazowyň ("Türkmenbaşy") rejimi döwründe oppozisiýa ýurtdan çykmaga mejbur boldy. IFN-iň metbugat sekretary Diana Lýapnis “ÝewraziýaNet” habar gullugyna nebite baý ýurtdaky daşary ýurtlardaky oppozisiýanyň Türkmenistana garşy sanksiýalary girizmäge we daşary ýurda gidýän türkmen işgärlerine wiza bermekden ýüz öwürmäge synanyşýandygyny aýtdy.
Bir wagtlar Merkezi Aziýada demokratik özgertmeleriň binýady hasaplanýan Gyrgyzystanda hökümetiň yzarlamalary köp oppozisiýany göçmäge mejbur etdi diýip, Gyrgyz oppozisiýasynyň Ar-Namys partiýasynyň metbugat sekretary Talaý Aitmambetow konferensiýada aýtdy. Aitmambetow, Gyrgyzystanyň öňki wise-prezidenti partiýany esaslandyryjy Feliks Kulowyň dowam etdirilýän tussaglygyny ýada saldy we Kulowyň işiniň entek "adalatly we hakyky" kazyýet işine alynmajakdygyny aýtdy. "Ar-Namys" partiýasynyň agzalary Aitmambetow Kulowy goldaýandygy we prezident Askar Akaýew bilen ylalaşmaýandygy üçin "hemme ýerde yzarlanýandyklaryny", "işinden kowulýandygyny, galp aýyplamalar bilen tussag edilendigini we tussag ediljekdigi we ölüm howpy abanýandygyny" aýtdy.
Bu aralykda, Merkezi Aziýanyň oppozisiýa guramalarynyň sözlerden amallara geçmegi üçin öňki SSSR ýurtlarynyň Demokratik güýçleriniň koalisiýasynyň döredilendigi hem yglan edildi. “Bu ýurtlardaky dolandyryşyň betbagtçylykly ýagdaýy, demokratik pikirli raýatlaryň hemmesiniň işjeň raýatlygyny talap edýär,
syýasy partiýalar we guramalar we post-Sowet giňişliginde ähli demokratik güýçleriň jemlenmegi "esaslandyryjy konferensiýanyň 2005-nji ýylyň fewral-mart aýlaryna meýilleşdirilýän koalisiýanyň beýanynda aýdylýar.
Mewlut Katik.
ÝewraziýaNet.
